Navoiy davlat konchilik instituti "avtomatlashtirish va boshqaruv" kafedrasi

3.Автоматик бошқарув тизими структуравий тузилишининг асосий 
характеристикалари. 
 
Автоматлаштирилган бошқарув тизими(АнБТ) – бу математик усуллар, 
техник воситалар(ЭҲМ, алоқа воситалари, ахборотни акс эттирувчи қурилмалар 
ва ҳ.к.) ва ташкилий комплекслар мажмуаси бўлиб, улар мураккаб 
объектни(жараённи) муайян мақсад билан рационал бошқаришни таъминлайди. 
АнБТ нинг аниқ мақсади ва вазифалари уни лойиҳалаштиришда, мавжуд 
бошқарув тизимини тадқиқ этиш ва тахлил қилиш жараёнида маълум бўлади 
ҳамда АнБТ нинг моддий ва ахборотли таркибини, ташкилий тузилиши ва иш 
услубларини аниқлаб беради. Иқтисодий объектларнингва уларни бошқаришнинг 
кўп қирралиги ва ўзига хос хусусиятлари ҳар бир иқтисодий объект учун АнБТ 
нинг хилма-хил шаклларини аниқлаб бериши равшан. Аммо, ҳар хил бошқарув 
органларидаги маълумотларни қайта ишлаш технологиясидаги умумийлик, 
индивидуал АнБТ ларни стандарт таркибий қисмлардан типик тахлил усуллар 
асосида ишлаб чиқиш имконини беради. 
АнБТ иккита асосий қисмдан: 
функционал 
ва 
таъминловчи 
қисмлардан 
ташкил топади. Функционал қисм объектни оптимал бошқариш учун яратилган 
масала ва қисмтизимлардан иборатдир. Функционал қисмга бошқарувнинг аниқ 
функцияларини(режалаштириш, молиявий-бухгалтерлик фаолияти ва бошқалар) 
автоматлаштирувчи ўзаро боғланган дастурлар мажмуи киритилади. 
АнБТ нинг таъминловчи қисми 
ахборотли
, 
техник
, 
математик 
ва 
дастурий
, 
ташкилий 
ва 
ҳуқуқий таъминотдан 
иборатдир. 
АнБТ нинг ахборотли 
таъминоти 
– объектлар бўйича амалга оширилган ечимлар мажмуидан, АнБТ 
нинг фаолияти давомида унда ахборотнинг жойлашиши ва ташкиллаштирилиш 
шаклларининг айланиб туришидан иборатдир. АнБТ таъминловчи қисмининг энг 
мураккаб ташкил этувчиси 
дастурий таъминотдир
, яъни техник воситалар 
комплексининг иш фаолиятини таъминловчи компьютер дастурлари ва 
алгоритмик тиллар мажмуасидан иборат. 
АнБТ ни ишлаб чиқишнинг асосий босқичлари қуйидагиларни ўз ичига 
олади: 

---

58 

Бошқарув муаммоларининг тизимли тахлили – бу босқич АнБТ учун 
техник топшириқни ишлаб чиқиш биланякунланади; 

Бошқарув муаммоларининг диагностикаси – бу босқич илмий- 
тадқиқот, лойиҳалаш-конструкторлик ва ишга киритишга доир ташкилий 
лойиҳалашни ишлаб чиқиш биланякунланади; 

Тизим типини танлаш – бу босқич тизимнинг аванпроектитни ишлаб 
чиқиш биланякунлнади; 

Текширилаётган органларда ҳал этилаётган бошқарув муаммоларини 
тадқиқ этиш – бу босқич тизимнинг умумий моделини ишлаб чиқиш 
биланякунланади; 

Ахборот оқимини тадқиқ этиш ва синтез қилиш – бу босқич 
маълумотларни интегрралли қайта ишлаш лойиҳаси биланякунланади; 

Бошқарув жараёнини моделлаштириш ва бошқарув масаласини
ечишнидастурлаштириш–бубосқичмоделларкомплексивауларни 
ҳалэтишдастурлариниишлабчаниқишбил 
якунланади; 

Техник воситаларини танлаб олиш – бу босқич ҳисоблаш марказини, 
алоқа тизимини, терминал қурилмаларни лойиҳалаштириш якунланади. 
Биринчи учта босқич биргаликда макролойиҳалаштиришни ташкил этади; 
охирги тўртта босқич эса – ишчи лойиҳалаштириш демакдир. Тизим лойиҳасини 
ишлаб чиқиш билан бир қаторда алоҳида қисмтизимларни босқичма –босқич 
яратиш ва ўзлаштириш амалга оширилади, шунингдек бошқарувнинг алоҳида 
механизмлари амалга киритилади. 
Бошқарув тизимини характерловчи асосий параметрлар бўйича уларнинг 
типик модуллари индивидиуал лойиҳаларини танлаб олиш мумкин. Бунда 
лойиҳавий 
ечимларни 
лойиҳалаштириш 
ва 
оптималлаштиришни 
автоматлаштириш усулларидан фойдаланилади. Шунга боғлиқ ҳолда АнБТ нинг 
нима вазифага мўлжалланганига асосланган ҳолда уларни синфлаштириш 
айниқса катта аҳамият касб этади. Бу синфлар қуйидаги типик модулларга мос 
келади: 
Коммуникацияли(диспетчерлик) тизими
; 
ахборотли-изловчи тизим
; 
ахборотли-мантиқий тизим
; 
маълумотларни интеграллашган ҳолда қайта 
ишлаш
; 
оптималлаштирувчи тизим
; 
мақсадли тизим. 
Қуйидаги АнБТ ларни фарқлайдилар: объектларни(технологик жараёнлар) 
учун АнБТ – қисқача 
ТЖАнТБ
; тармоқларнинг АнБТ си – қисқача 
ТАнБТ
; 
функционал автоматлаштирилган тизимлар АнБТ си, масалан, илмий-тадқиқот, 
ҳисоблашлар, моддий-техник ва бошқа таъминотлартизими.