|
MA'RUZA № 17
FOYDALI QAZILMA KONLARINI SANOAT VA GENETIK TIPLARI HAQIDA
MA'LUMOT.
Geologik qidiruv natijasida kon topilgach, shu konni tashkil qilgan foydali konning zaxirasi aniqlanadi.
Chunki foydali qazilma qimmatbaxo bo‘lsa xam, xarajatlarni qoplamasligi mumkin. Lekin ba'zi bir konlar
sarflanadigan xarajatlarni qoplamasa xam qazib olinadi. Chunki bunday konlarda mavjud bo‘lgan foydali
qazilmalar xalq xo‘jaligi uchun juda zarur bo‘lishi mumkin.
Kon zahira qazilmaning xajmi, vazni nuqtai nazaridan hisoblanadi. Zaxiraning miqdorini aniqlash
uchun uning yotish kengligi, uzunligini, qalinligini ko‘paytirish kerak. Zaxira xajmi kub metrda o‘lchanadi.
Vaznini topish uchun xajmini zichligiga ko‘paytiriladi, tonnada o‗lchanadi.
V q L* H * m, m3
L – Kon qatlamining uzunligi m.
H – Kon qatlami yoki ruda tomirining yotish uzunligi m
m – Kon qatlamining qalinligi, m
QqV (m)
V – Konning xajmi, m3.
(-ruda zichligi, tG`m3.
Rudaning zichligi deganda 1m3 xajmga ega bo‘lgan foydali qazilmada necha tonna ruda borligi
tushuniladi. Xar bir konda aniqlangan foydali qazilma miqdori geologik zaxira deb ataladi, ya'ni foydali
qazilmaning umumiy miqdori tushuniladi. Geolgik zaxira o‘z axamiyatiga ko‘ra quyidagi turlarga bo‘linadi,
balansli, balansdan tashqari, sanoatga yaroqli. Kon zaxirasidagi umumiy foydali qazilma miqdorining bunday
turlarga bo‘linishiga sabab rudali jinsda foydali qazilmaning tarkibi bir xil bo‘lmaydi (1-rasm).
1- rasm. Qazilma jinsining joylashish elementlari.
1-foydali qazilma; 2-qalinligi;3–ostki yon; 4–ustki yon; 5-chiziqligi; 6–og‘ish burchagi.
Balansli zaxira deganda zamonaviy texnologiya taraqqiyoti darajasida iqtisodiy jixatdan qazib olish
samarali bo‘lgan umumiy miqdorning qismi tushuniladi. Balansdan tashqari zaxira deganda zamonaviy
texnologiya taraqqiyoti darajisida qazib olish iqtisodiy jixatdan samarasiz bo‘lgan umumiy miqdorning
tegishli qismi tushuniladi. Umumiy miqdorning tegishli qismida foydali mineral yetarli bo‘lmaydi. Lekin
keyinchalik umumiy ruda miqdorining bunday qismi qazib olish va metallni bunday rudadan ajratib olish
texnologiyasi va texnikasi rivojlanishi natijasida balansga o‘tkazilishi mumkin.
Foydali qazilmaning balansli miqdori xam xar doim to‘liq qazib olinmaydi. Yerning ustki qismida
joylashgan inshootlarni va yer osti laxmlarining geometrik o‘lchamlarini butunligini saqlab turish
maqsadidayer osti xavfsizlik tirgagi sifatida bir qism ruda qoldiriladi. Ba'zi bir foydali qazilmalar qazib
olinayotganda xosil bo‘lgan bo‘shliqning yon tomonlarini va shiftini butunligicha saqlab turish maqsadida
foydali qazilmaning o‘zidan tabiy tirgak qoldiriladi. Tirgakning katta-kichikligi va shakli qazish natijasida
hosil bo‘lgan bo‘shliqqa ta'sir qilayotgan kon bosimiga bog‘liq. Kupincha tirgak turtburchak, uzun tug‘ri
burchakli, doira, ellips shaklida qoldiriladi.
Qazib olingan rudaning miqdori uni balansi miqdoridan kam yoki ko‘p bo‘lishi mumkin.
Kamayishining sababi yer ostidagi rudaning bir muncha miqdori nobud bo‘lishidir. Rudaga yon atrofdagi
jinslar qo‘shilib ketsa, unda qazilma miqdori ko‘payib ketishi mumkin.
Foydali qazilma zaxirasi. Foydali qazilma zaxirasi o‘rganilish darajasi buyicha qo‘yidagi toifalarga
bo‘linadi:
1. Mujassam tekshirilgan – A, V va S toifalar.
2. Xammasi baxolangan – S2 toifa.
―A‖ toifali zaxirasi quyidagi talablarga javob berishi lozim:
-
O‘lchamlari belgilangan;
-
foydali qazilmaning tabiiy joylashish sharoiti va shakli anialangan;
-
foydali qazilma ichida joylashgan atrof kon jinslarining tarxi ajratilgan va belgilangan;
-
foydali qazilmaning ichki tuzilishi va tabiiy joylashish sharoiti belgilangan;
-
tabiiy sharoitda hosil bo‘lgan minerallarning turlari aniqlangan;
-
Foydali qazilmaning tarxi belgilangan yoki laxmlar yordamida aniqlangan.
―S1‖ kategoriyali zaxirasi quyidagi talablarni qoniqtirishi lozim:
-
foydali qazilmaning shakli va o‘lchami belgilangan;
-
foydali qazilmaning texnologik xususiyati sanoatga yaroqli deb baxolash uchun yetarli darajada
o‘rganilgan;
-
foydali qazilmalarning tarxi aniqlangan yoki laxmlar yordamida aniqlangan;
―S2‖ kategoriyali zaxirasi quyidagi talablarga javob berishi lozim:
- foydali qazilmaning o‘lchamlari, shakli, ichki tuzulishi va tabiiy joylashish sharoiti o‘rganilgan;
- foydali qazilmaning xusuiyatlari laboratoriya sharoitida aniqlangan;
- Geologik ma'lumotlarga asoslanib foydali qazilmaga yul ochish mumkinligi belgilanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
