Navoiy Davlat Konchilik institute ―Konchilik‖ fakulteti

 

 

 

 

 

 

 

---

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

MA'RUZA № 8 

 

DENGIZ, KO’L VA BOTQOQLIKLARNING GEOLOGIK ISHI 

 

 

Reja: 

1. 

Dengiz geologik ishining mohiyati. 

2. 

Ko‘llarning geologik ishi. 

3. 

Botqoq turlari va ularning geologik ishi. 

4. 

Suvning litosfera sathini o‘zlahstirishdagi mohiyati. 

  

Tayanch  iboralar:Ekzogen,  ko‘l,  jarayon,  botqoq,  jins,  organik,  muz,  shamol,  organik,  litoral,  abissal, 

shelf,  batial,  dengiz  vali,  organik  jins,  organik,  anorganik,  tektonik,  vulkanik,  muzlik,  karst,  erroziya, 

yotqiziq, irgitma, zamburug‘li, aralash, o‘tli. 

    

Yer  yuzidagi  tog‘  jinslari  ekzogen  geologik  jaryonlar  ta'sirida  maydalanadi  yemiriladi  va  bir  joydan 

boshqa  bir  joyga  keltirilib  yotqiziladi.  Bu  hodisa  ko‘proq  shamol,  oqar  suvlar  va  muzliklarning  geologik 

ishida yaqqol ko‘rinadi. Yemirilgan jinslar kuruqlikning pastki qismlarida va nixoyat dengiz ostida tuplanadi. 

Demak, dengiz ostiga chukadigan jinslarning bir qismini daryo, shamol va muzlar keltiradi. Ma'lumki, dengiz 

tulqini natijasida sohildan yemirilgan jinslar ham dengiz ostiga chukadi. Bundan tashkari dengizda yashovchi 

behisob  organik  dunyo  qoldigi  va  shuningdek,  kimyoviy  jarayonlar  natijasida  hosil  bo‘lgan  jinslar  ham 

chuqadi.  Dengizlarda  chukindilarni  tuplanishi  ko‘p  jixatdan  chuqindi  tuplanuvchi  viloyatlarning  sohilga 

yaqinligi  va  tuzilishiga,  suv  havzalarining  chuqurligi  va  ulardagi  harakatga,  suvning  shurligi  va  organik 

dunyoning  tarqalishiga  bog‘lik.  Dengiz  yotqiziqlari  qo‘yidagi  viloyatlarga  bo‘linadi:  a)  yuqori  sohil  zonasi 

yotqiziqlari  -  litoral  0  -200  m,  b)  sayoz  dengiz  chukindisi  -  shelf,  v)  200  m  dan  2500  m  chuqurlikdagi 

chuqindilar - batial, g) 2500 m dan chuqurdagi chuqindilar - abissal.  

---

Qirg’oq  buyi  chuqindilari.  Irg‘itma  to‘lqin  natijasida  qirg‘oqdan  uvolanib  tushgan  barcha  siniq 

materiallar  soxilning  suv  ostida  davom  etgan  sayoz  joylarida  tuplanadi.  Bu  materiallar  to‘lqinning  doimiy 

ta'sirida bo‘lib, dumaloqlanadi, silliklanadi va katta-kichik xillarga ajraladi. 

Qirg‘oq  yaqinida  yirik  g‘ula  toshlar,  sungra  narida  shag‘al,  nariroqda  yirikroq  qum  tuplanadi.  Sohildan 

uzoqlasha  borgan  sari  mayda  qumlar  uchraydi.  To‘lqin  keltirgan  qum  va  shag‘al  uyumlari  qirg‘oq  bo‘ylab 

to‘lqinga parallel holda joylashgan bo‘lib, ular qirg’oq buyi vali deb ataladi. Qirg‘oq vallarining balandligi, 

masalan, shimoliy dengizda 1m dan 5m ga, atlanteka okeani sohilida 10-12m ga yetadi. Bu yerlarda sohildagi 

qumlarda  suvning  to‘lkinlanib  turishidan  hosil  bo‘lgan  parallel  shakllar  bor.  Bu  shakllar  dengiz  ryabi  deb 

ataladi.