Navoiy arxitektura va qurilish kasb-hunar kolleji

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

NAVOIY VILOYAT O’RTA MAXSUS

KASB-HUNAR TA’LIM BOSHQARMASI

NAVOIY ARXITEKTURA VA QURILISH

KASB-HUNAR KOLLEJI

«Aniq va tabiiy fanlar» kafеdrasi

Informatika va axborot texnalogiyasi fani o’qituvchisi

Abdiyeva Shoxista Odilovnaning

“INFORMATIKA VA AXBOROT TEXNALOGIYASI” fanidan

“Axborotni himoya qilishning tashkiliy ,huquqiy va texnik usullari haqida tushuncha”

mavzusida tayyorlagan






NAVOIY

Ushbu uslubiy ishlanma kollejning barcha ku’rs va yo`nalishidagi talabalar uchun o`qitiladigan “Informatika va axborot texnalogiyasi” fani bo`yicha talabalar egallashi kerak bo`lgan qo’yidagi bilim va ko`nikmalarni o`z ichiga oladi:   fizikaviy texnik vositalar, tasturiy vositalar,tashkiliy himoyalash vositalari, qonuniy himoyalash vositalari tushunchalarini o`z ichiga olgan.

Tuzuvchi:
Sh. Abdiyeva – Navoiy Arxitektura va qurilish kasb-hunar kolleji Informatika fan o’qituvchisi


Taqrizchi:
A.Yalg’ashov - Navoiy Arxitektura va qurilish kasb-hunar kolleji maxsus fan o’qituvchisi

Ushbu uslubiy ishlanma “ Aniq va tabiiy fanlar ”

kafedrasining   «____» _________ 2016 yil ___-sonli

yig`lishida ko`rib chiqilgan va uslubiy kengashga tavsiya etildi.

Ushbu uslubiy ishlanma uslubiy kengashning

«_____»_________2016 yil ___-sonli yig`lishida

ko`rib chiqilgan va o’quv jarayoniga tavsiya etildi.


Kirish
O’zbekistonda ta’lim-tarbiya sohasini isloh qilishning asosiy omillaridan biri “shaxs manfaati va ta’lim ustivorligi”dir. Bu omil davlatimizning ijtimoiy siyosatini belgilab berganligi tufayli ta’limning yangi modeli yaratildi.

Yangicha fikrlaydigan, bozor sharoitlarida muvaffaqiyatli xo’jalik yuritadigan yuksak malakali, chuqur bilimli mutaxassislarni tayyorlash davr talabi bo’lib qoldi. Mamlakatimiz rivojlangan davlatlar qatoridan mustahkam o’rin egallashi uchun zamonaviy kompyuter texnologiyalarini hayotimizning barcha javhalariga ayniqsa iqtisodiyotga keng joriy etish zarur.

Ushbu o’quv ishlanma kollejning barcha yo’nalishlari bo’yicha tayyorlanadigan kichik mutaxassislar uchun mo’ljallangan bo’lib, talabalarning “ Informatika asoslari” fanida o’zlashtirgan nazariy bilimlarini o’quv amaliyoti mashg;ulotlarida mustahkamlash, mustaqil ravishda ishlab chiqarish vaziyatlarini EHM dasturlarini tadbiq etgan holda yechish va o’quvchilarga ko’nikma hamda malakani shakllantirish yo’llari mazkur qo’llanmada o’z ifodasini topgan.

Hisoblash texnikasining keng yoyilishi va shaxsiy kompyuterlarning turli faoliyat sohalariga joriy etishi tufayli bugungi kunda har qanday korxona yoki tashkilotning ishi zamonaviy axborot texnologiyalarini qo’llamay amalga oshmaydi. Shunday qilib axborotni qayta ishlash, saqlash va uzatishni qayta ishlash asoslarini bilish mutaxassislarni qayta tayyorlash kurslari tinglovchisiga mehnat bozorida raqobatdosh bo’lish, qiziqarli va istiqbolli ish topa olish imkoniga ega bo’lishi uchun juda zarur.

Mazkur uslubiy ishlanma ikki soatga mo’ljallangan hajmdagi materialni o’z ichiga olgan bo’lib, ushbu o’quv metodik ishlanmada Model va modellashtirish,model turlari haqida umumiy ma’lumot o’z aksini topgan.

Dars jarayonida aqliy hujum, texnik vositalardan foydalanish, o’quvchi va o’qituvchining dasturli faoliyati munozara va boshqa usullaridan maqsadli foydalanish ijodiy, nostandart tafakkurlashni rivojlantirish garovi hisoblanadi.

Ushbu uslubiy ishlanma kollejning barcha yo’nalishlar uchun ishlatilishi mumkin.
« Informatika va axborot texnalogiyalari »fanidan amaliy mashg’ulot uchun uslubiy ishlanma
Dars mavzusi : Axborotni himoya qilishning tashkiliy ,huquqiy va texnik usullari haqida tushuncha

Dars turi :Amaliy mashg’ulot
Dars tipi :Yangi bilim berish amaliy ko’nikmalarni o’rgatish,mustahkamlash darsi
Dars vaqti :80 minut.
Darsga qo’llaniladigan usullar : Ortiqcha so’zni olib tashla o’yini aqliy hujum,kichik guruhlarda ishlash
Dars o’tish joyi :413 xona
Dars maqsadlari.

1.Talimiy maqsadi:

-Fizikaviy texnik vositalar haqidao’quvchilarga ma’lumot berish

-Dasturiy vositalar

-Texnikaviy vositalar

2.Tarbiyaviy maqsadi :

-O’quvchilarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalash,tanlagan kasblariga qiziqishni kuchaytirish.

-O’quvchilarda bajarayotgan ishlariga ma’suliyat bilan qarashni,javobgarlik his tuyg’ularini tarbiyalash.
-Mavzularni urganish borasida ma’naviy barkamol mutaxassislarni tarbiyalash
3.Rivojlantiruvchi maqsadi :

-O’quvchilarda mustaqil fikirlashni mustaqil mulohaza yuritishni shakillantirish

-Yangi pedagogik usullarini qo’llash yordamida o ‘quvchilarning fikirlash qobiliyatlarini rivojlantirish.

Mavzuni boshqa fanlar bilan integratsiyasi.
Fan ichidagi bog’liqlik :

- Fizikaviy texnik vositalar

-Model turlari tushuncha
Fanlararo bog’liqlik :

-Matematika

-Fizika

-Shaxsiy kompyuter va ofis qurilmalariga TXK

Kerakli ko’nikmalar doirasi.

O’quvchi bajara olishi kerak :
1.  Axborotni himoyalash usullarini

2. Kodlashtirish va kriptografiya usullarini qo'llash

Darsning jihozlanishi :

1.O’qituvchilar uchun uslubiy qo’llanma.

2.O’quvchilar uchun uslubiy qo’llanma.

3.Ko’rgazmali qurollar.

4.Texnik vositalar :Komp’yuter,Proektsion doska

5.Multimediali dars ishlanmasi

Mashg’ulotning vaqt taqsimoti

№	Darsining xranologik xaritasi	Vaqt(daqiqa)
1	Tashkiliy qism	3
2	O’qituvchining kirish so’zi	5
3	O’quvchilardan o’tilgan mavzuni so’rash,uyga vazifalarni tekshirish	15
4	Yangi mavzuni tushuntirish	20
5	Yangi mavzuni mustahkamlash	25
6	Mustaqil ish	15
7	Dars yakuni	5
8	Uyga vazifa	2

O’quv qo’llanma va adabiyotlar.

1. 
   Karimov I.A. O’zbekiston buyuk kelajak sari – Т.: “O’zbekiston”, 1998.-528 b.
   
1. 
   Karimov I.A. O’zbekiston Konstitutsiyasi-biz uchun demokratik taraqqiyot yo’lida va fuqarolik jamiyatini barpo etishda mustaxkam poydevordir. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 17 yilligiga bag’ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruza (2009 yil 5 dekabr). –Т.: “O’zbekiston”, 2009.- 32 b.
   
2. 
   Abduqodirov A.A., Hayitov A.G’., Shodiyev R.R. Axborot texnologiyalari. Akad. litsey va kasb-hunar kollejlari uchun darslik.­- T.: “O’qituvchi”, 2003.-152 b.
   
3. 
   Aripov M., Тillayev A. Web-sahifalar yaratish texnologiyalari. –Т.: 2006 y.- 170 b.
   
4. 
   Aripov M., Хaydarov A. Informatika asoslari. Akademik litsey va kasb – hunar kollejlari uchun o’quv qo’llanma – Т.: “O’qituvchi”, 2002 y.- 432 b.
   

6. Yuldashev U.Yu. Informatsionnыe texnologii. Metodicheskoye posobiye. Ch.1-2.- Т.ТDPU. 2007y.
Dars bosqichlarining mazmuni.
Tashkiliy qism.
O’qituvch o’quvchilar bilan salomlashadi.Davomatni tekshiradi.O’quv xonasining tozaligini,mashg’ulotga tayyorligini,o’quvchilarning tashqi ko’rinishini nazorat qiladi.

O’qituvchining kirish so’zi.

O’qituvchi o’quvchilarni mashg’ulotning mavzusi,rejasi bilan tanishtiradi.Bugungi darsda yangi pedagogik texnalogiyaning „miya hujumi“,’’Blits“ usullaridan foydalanishini aytib o’tadi.Bugungi mashg’ulot maqsadini aytib,o’quvchilar diqqatini darsga jalb etadi va ularni darsni o’zlashtirishga tayyorlaydi.O’qituvchi o’quvchilarga baholash mezoni haqida gapirib,baho fishkalaridan foydalanishni takidlaydi.

Baholashda:

-„5“ball uchun qizil fishka;

-„4“ball uchun yasil fishka;

-„3“ball uchun sariq fishka;

-„2“ball uchun oq fishka;

O’quvchilardan o’tilgan mavzuni so’rash,uyga vazifalarni tekshirish

Guruh o’quvchilari ikki guruhga bo’linib

1-guruh „Internet“

2-guruh „Windows“ deb nomlandi

Chaqqonlik va zukkolik bellashuvida o’tilgan ma’ruza darslarida o’rganilgan bilimlari bir o’quvchi tomonidan elektron doskadan foydalanilgan holda yoziladi

Ortiqcha so’zni olib tashla o’yini

1.Kibernetika boshqarishga oid qonuniyatlarni o'rganadi;

2.Inson ham boshqarish obyektiga misol bola oladi;

3.N. Viner kibernetika fanining asoschisi hisoblanadi;

4.Boshqarish tizimini boshqarish subyektlari va boshqarish obyektlari tashkil etadi.

5.Axborot tizimi vositalari — belgilangan maqsadga erishish yulida axborotni yig’ish, saqlash, qayta ishlash va uzatish uchun qo’llaniladigan usullar, vositalar va shaxslarning o’zaro bog’langan majmuasidir.

6. 60-yillarda axborot tizimlariga munosabat butunlay uzgardi desak xato bo’ladi

7.«Sun 'iy intellekt» tushunchasi dastlab AQSHda paydo bo'ldi va tarqalmadi

8. Parazitli virus — fayllarning tarkibini va diskning sеktorini o‘zgartiruvchi virus emas.

9.Virus orqali ayrim dasturlar ishlamaydi yoki xato ishlay boshlaydi desak xato bo’ladi.

10. Virus orqali bajariluvchi faylning hajmi va uning yaratilgan vaqti o’zgaradi va tiklaqnadi

11. Virus orqali ekranda anglab bo‘lmaydigan bеlgilar, turli xil tasvir va tovushlar paydo bo’ladi yaxshi ishlaydi.

12. Virus orqali kompyutеrning ishlashi sеkinlashadi va tеzkor xotiradagi bo‘sh joy hajmi kamayadi,lekin yaxshi ko’rinadi.

13. Virus orqali disk yoki diskdagi bir nеcha fayllar zararlanadi (ba’zi hollarda disk va fayllarni tiklab bo‘lmaydi):

14. Virus orqali vinchеstеr orqali kompyutеrning ishga tushishi yuqoladi.

(Har bir to’g’ri javob uchun 10 ball)

Yangi mavzuni tushuntirish.

O’qituvchi yangi mavzuni o’quvchilarga ko’rgazmali quroldan foydalangan holda tushuntirib beradi.O’qituvchi yangi mavzu bo’yicha tarqatmalarni o’quvchilarga tarqatadi,o’quvchilar mavzuning asosiy tushunchalarini daftarlariga yozib boradilar.O’qituvchi o’quvchilarning daftarlarini tekshiradi va o’z daftariga qayd qiladi.O’qituvchi yangi mavzu bo’yicha misollarni keltirib o’tadi,o’quvchilar savollarga javob beradi

Yangi mavzuni mustahkamlash.

O’qituvchi o’quvchilarning yangi mavzuni qay darajada mustahkamlash maqsadida maqsadida darslikdan va mavzulashtirilogan testlar to’plamidan foydalangan holda tuzilgan savol kartochkalariga javob berishadi.O’qituvchi o’quvchilar bilimini sinash maqsadida „Domino“ usulidan foydalanadi.Buning uchun Harakat algoritmi ketma-ketligi aralashtirilgan tarqatmalar o’quvchilarga beriladi:O’quvchilar alohida farmatga topshiriqni bajaradilar.O’qituvchi bu vaqtda o’quvchilarning daftarini tekshiradi.Topshiriqni terib oladi va tekshiradi.Bu vaqtda o’quvchilar daftarlariga tarqatmadan kerakli ma’lumotlarni yozib oladilar. Ajratilgan vaqt tugagach o’qituvchi javoblar bilan to;ldirilgan tarqatmalarni yig’ib oladi.

Darsga xulosa va uyga vazifa

Dars yakunida o’qituvchi darsda ishtirok etgan har bir o’quvchini dars davomida qatnashganiga qarab baholaydi va baholarini izohlaydi.Dars yakunida o’qituvch o’quvchilarga uyga vazifani beradi va darsni yakunlaydi.

Mavzu:Axborotni himoya qilishning tashkiliy ,huquqiy va texnik usullari haqida tushuncha.
  Fizikaviy texnik vositalar - bu avtonom holda ishlaydigan qurilma va tizimlardir. Masalan, oddiy eshik qulflari, derazada o'rnatilgan temir panjaralar, qo'riqlash elektr uskunalari fizikaviy texnik vositalarga kiradi.

  Dasturiy vositalar - bu axborotlarni himoyalash funktsiyalarini bajarish uchun mo'ljallangan maxsus dasturiy ta'minotdir.

Axborotlarni himoyalashda birinchi navbatda eng keng qo'llanilgan dasturiy vositalar hozirgi kunda ikkinchi darajali himoya vositasi hisoblanadi. Bunga misol sifatida parol tizimini keltirish mumkin.

  Tashkiliy himoyalash vositalari - bu talekommunikatsiya uskunalarining yaratilishi va qo'llanishi jarayonida qabo'l qilingan tashkiliy-texnikaviy va tashkiliy-xuquqiy tadbirlardir. Bunga bevosita misol sifatida quyidagi jarayonlarni keltirish mumkin: binolarning qurilishi, tizimni loyihalash, qurilmalarni o'rnatish, tekshirish va ishga tushirish.

 Axloqiy va odobiy himoyalash vositalari - bu hisoblash texnikasini rivojlanishi oqibatida paydo bo'ladigan tartib va kelishuvlardir. Ushbu tartiblar qonun darajasida bo'lmasada, uni tan olmaslik foydalanuvchilarni obro'siga ziyon yetkazishi mumkin.

 Qonuniy himoyalash vositalari - bu davlat tomonidan ishlab chiqilgan xuquqiy hujjatlar sanaladi. Ular bsvosita axborotlardan foydalanish, qayta ishlash va uzatishni tartiblashtiradi va ushbu qoidalarni buzuvchilarning mas'uliyatlarini aniqlab beradi.

Masalan, O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan ishlab chiqilgan qoidalarida axborotni himoyalash guruxlarini tashkil qilish, ularning vakolatlari, majburiyatlari va javobgarliklari aniq yoritib berilgan.

Hozirgi kunda ma'lumotlarni ruxsatsiz chetga chiqib ketish yo'llari quyidagilardan iborat:

· elektron nurlarni chetdan turib o'qib olish;

· aloqa kabellarini elektromagnit to'lqinlar bilan nurlatish;

· yashirin tinglash qurilmalarini qo'llash;

· masofadan rasmga tushirish;

· printerdan chikadigan akustik to'lqinlarni o'qib olish;

· ma'lumot tashuvchilarni va ishlab chiqarish chiqindilarini o'g'irlash;

· tizim xotirasida saqlanib qolgan ma'lumotlarni o'qib olish;

· himoyani yengib ma'lumotlarni nusxalash;

· qayd qilingan foydalanuvchi niqobida tizimga kirshi;

· dasturiy tuzoqlarni qo'llash;

· dasturlash tillari va operatsion tizimlarning kamchiliklaridan foylalanish;

· dasturlarda maxsus belgilangan sharoitlarda ishga tushishi mumkin bo'lgan qism dasturlarning mavjud bo'lishi;

· aloqa va apparatlarga noqonuniy ulanish;

· himoyalash vositalarini qasddan ishdan chiqarish;

· kompyuter viruslarini tizimga kiritish va undan foydalanish.

Ushbu yo'llardan deyarli barchasining oldini olish mumkin, lekin kompyuter viruslaridan hozirgacha qoniqarli himoya vositalari ishlab chiqilmagan.

Bevosita tarmoq bo'yicha uzatiladigan ma'lumotlarni himoyalash maqsadida quyidagi tadbirlarni bajarish lozim bo'ladi:

- uzatiladigan ma'lumotlarni ochib o'qishdan saqlanish;

- uzatiladigan ma'lumotlarni tahlil qiliщdan saqlanish;

- uzatiladigan ma'lumotlarni o'zgartirishga yo'l qo'ymaslik va o'zgartirishga urinishlarni aniqlash;

- ma'lumotlarni uzatish maqsadida qo'llaniladigan dasturiy uzilishlarni aniqlashga yo'l qo'ymaslik;

- firibgar ulanishlarning oldini olish.

Ushbu tadbirlarni amalga oshirishda asosan kriptografik usullar qo'llaniladi.

 Axborotni himoyalash uchun kodlashtirish va kriptografiya usullari qo'llaniladi.

 Kodlashtirish deb axborotni bir tizimdan boshqa tizimga ma'lum bir belgilar yordamida belgilangan tartib bo'yicha o'tkazish jarayoniga aytiladi.

 Kriptografiya deb maxfiy xabar mazmunini shifrlash, ya'ni malumotlarni maxsus algoritm bo'yicha o'zgartirib, shifrlangan matnni yaratish yo'li bilan axborotga ruxsat etilmagan kirishga to'siq qo'yish usuliga aytiladi.

Stenografiyaning kriptografiyadan boshqa o'zgacha farqi ham bor. Ya'ni uning maqsadi - maxfiy xabarning mavjudligini yashirishdir. Bu ikkala usul birlashtirilishi mumkin va natijada axborotni himoyalash samaradorligini oshirish uchun ishlatilishi imkoni paydo bo'ladi (masalan, kriptografik kalitlarni uzatish uchun). Kompyuter texnologiyalari stenografiyaning rivojlanishi va mukammallashuviga yangi turtki berdi. Natijada axborotni himoyalash sohasida yangi yo'nalish - kompyuter stenogryafiyasi paydo bo'ldi.

Kompyuter stenografiyasi rivojlanishi tendentsiyasining tahlili shuni ko'rsatadiki, keyingi yillarda kompyuter stenografiyasi usullarini rivojlantirishga qiziqish kuchayib bormoqda. Jumladan, ma'lumki, axborot xavfsizligi muammosining dolzarbligi doim kuchayib bormoqda va axborotni himoyalashning yangi usullarini qidirishga rag'batlantirilayapti. Boshqa tomondan, axborot-kommunikatsiyalar texnologiyalarining jadal rivojlanishi ushbu axborotni himoyalashning yangi usullarini joriy qilish imkoniyatlari bilan ta'minlayapti va albatta, bu jarayonning kuchli katalizatori bo'lib umumfoydalaniladigan Internet kompyuter tarmog'ining juda kuchli rivojlanishi hisoblanadi.

Hozirgi vaqtda axborotni himoyalash eng ko'p qo'llanilayotgan soha bu - kriptografik usullardir. Lekin, bu yo'lda kompyuter viruslari, «mantiqiy bomba»lar kabi axborotiy qurollarning kriptovositalarni buzadigan ta'siriga bog'liq ko'p yechilmagan muammolar mavjud. Boshqa tomondan, kriptografik usullarni ishlatishda kalitlarni taqsimlash muammosi ham bugungi kunda oxirigacha yechilmay turibdi. Kompyuter steganografiyasi va kriptografiyalarining birlashtirilishi paydo bo'lgan sharoitdan qutulishning yaxshi bir yo'li bo'lar edi, chunki, bu holda axborotni himoyalash usullarining zaif tomonlarini yo'qotish mumkin.

Kriptografiya nuqtai - nazaridan shifr - bu kalit demakdir va ochiq ma'lumotlar to'plamini yopiq (shifrlangan) ma'lumotlarga o'zgartirish kriptografiya o'zgartirishlar algoritmlari majmuasi hisoblanadi.

 Kalit - kriptografiya o'zgartirishlar algoritmining ba'zi-bir parametrlarining maxfiy holati bo'lib, barcha algoritmlardan yagona variantini tanlaydi. Kalitlarga nisbatan ishlatiladigan asosiy ko'rsatkich bo'lib kriptomustahkamlik hisoblanadi.

Kriptografiya himoyasida shifrlarga nisbatan quyidagi talablar quyiladi:

· etarli darajada kriptomustaxkamlik;

· shifrlash va qaytarish jarayonining oddiyligi;

· axborotlarni shifrlash oqibatida ular hajmining ortib ketmasligi;

· shifrlashdagi kichik xatolarga tasirchan bo'lmasligi.

· Ushbu talablarga quyidagi tizimlar javob beradi:

· o'rinlarini almashtirish;

· almashtirish;

· gammalashtirish;

· analitik o'zgartirish.

O'rinlarini almashtirish shifrlash usuli bo'yicha boshlang'ich matn belgilarining matnning ma'lum bir qismi doirasida maxsus qoidalar yordamida o'rinlari almashtiriladi.

  Almashtirish shifrlash usuli bo'yicha boshlangich matn belgilari foydalanilayotgan yoki boshqa bir alifbo belgilariga almashtirilali.

  Gammalashtirish usuli bo'yicha boshlang'ich matn bel­gilari shifrlash gammasi belgilari, ya'ni tasodifiy belgilar ketma-ketligi bilan birlashtiriladi.

  Taxliliy o'zgartirish usuli bo'yicha boshlang'ich matn belgilari analitik formulalar yordamida o'zgartiriladi, masalan, vektorni matritsaga ko'paytirish yordamida. Bu yerda vektor matndagi belgilar ketma-ketligi bo'lsa, matritsa esa kalit sifatida xizmat qiladi.

O'rinlarni almashtirish usullari

Ushbu usul eng oddiy va eng kadimiy usuldir. O'rinlarni almashtirish usullariga misol sifatida quyidagilarni keltirish mumkin:

- shifrlovchi jadval;

- sehrli kvadrat.

Shifrlovchi jadval usulida kalit sifatida quyidagilar qo'llaniladi:

- jadval o'lchovlari;

- so'z yoki so'zlar ketma-ketligi;

- jadval tarkibi xususiyatlari.

Misol.

Quyidagi matn berilgan bo'lsin:

Kadrlar tayyorlash milliy dasturi

Ushbu axborot ustun bo'yicha ketma - ket jadvalga kiritiladi:

K	L	A	L	I	Y	T
A	A	Y	A	L	D	U
D	R	Yo	Sh	L	A	R
R	T	R	M	I	S	I

Natijada, 4x7 o'lchovli jadval tashkil qilinadi.

Endi shifrlangan matn qatorlar bo'yicha aniqlanadi, ya'ni o'zimiz uchun 4 tadan belgilarni ajratib yozamiz.

KLAL IYTA AYAL DUDR YoShLA RRTR MISI

Bu yerda kalit sifatida jadval o'lchovlari xizmat qiladi.

 Sehrli kvadrat deb, katakchalariga 1 dan boshlab sonlar yozilgan, undagi har bir ustun, satr va diagonal bo'yicha sonlar yig'indisi bitga songa teng bo'lgan kvadrat shaklidagi jadvalga aytilali.

Sehrli kvadratga sonlar tartibi bo'yicha belgilar kiritiladi va bu belgilar satrlar bo'yicha o'qilganda matn hosil bo'ladi.

I	S	A	L
U	T	I	A
Sh	R	L	L
T	R	A	D

 

Boshlangich matn sifatida quyidagi matnni olamiz:

DASTURLASh TILLARI va jadvalga joylashtiramiz:

 

Shifrlangan matn jadval elementlarini satrlar bo'yicha o'qish natijasida tashkil topadi:

ISAL UTIA ShRLL TRAD

 Almashtirish usullari

Almashtirish usullari sifatida quyidagi usullarni keltirish mumkin:

- Sezar usuli;

- Affin tizimidagi Sezar usuli;

- Tayanch so'zli Sezar usuli va boshqalar.

 Sezar usulida almashtiruvchi xarflar k va siljish bilan aniqlanadi. Yuliy Sezar bevosita k = 3 bo'lganda ushbu usuldan foylalangan.

k = 3 bo'lganda va alifbodagi harflar m = 26 ta bo'lganda quyidagi jalval hosil qilinadi:

 Misol.

Matn sifatida KOMPUTER so'zini oladigan bo'lsak, Sezar usuli natijasida quyidagi shifrlangan yozuv hosil bo'ladi: NRPSBXHU.

Sezar usulining kamchiligi bu bir xil harflarning o'z navbatida, bir xil harflarga almashishidir.

Hozirgi vaqtda kompyuter tarmoqlarida tijorat axborotlari bilan almashishda uchta asosiy algoritmlar, ya'ni DES, CLIPPER va PGP algoritmlari qo'llanilmoqda. DES va CLIPPER algoritmlari integral sxemalarda amalga oshiriladi. DES algoritmining kriptomustahkamligini quyidagi misol orqali xam baholash mumkin: 10 mln. AQSh dollari xarajat qilinganda DES shifrlash ochish uchun 21 minut, 100 mln, AQSh dollari xarajat kilinganda esa 2 minut sarflanadi. CLIPPER tizimi SKIPJACK shifrlash algoritmini o'z ichiga oladi va bu algoritm DES algoritmidan 16 mln, marta kuchlirokdir.

PGP algoritmi esa 1991 yilda Filipp Simmerman (AQSh) tomonidan yozilgan va elektron pochta orqali kuzatiladigan xabarlarni shifrlash uchun ishlatiladigan PGP dasturlar paketi yordamida amalga oshiriladi, FGP dasturiy vositalari Internet tarmog'ida elektron pochta orqali axborot jo'natuvchi foydalanuvchilar tomonidan shifrlash maqsadida keng foydalanilmoqda.

PGP (Pretty Good Privacy) kriptografiya dasturining algoritmi kalitli, ochiq va yopiq bo'ladi.

Ochiq kalit quyidagicha ko'rinishni olishi mumkin:

  Ushbu ochiq kalit bevosita Web sahifalarda yoki elektron pochta orqali ochiqchasiga yuborilishi mumkin. Ochiq kalitdan foydalangan jo'natilgan shifrli axborotni axborot yuborilgan manzil egasidan boshqa shaxs o'qiy olmaydi. PGP orqali shifrlangan axborotlarni ochish uchun, superkompyuterlar ishlatilganda bir asr ham kamlik qilishi mumkin.

Bulardan tashqari, axborotlarni tasvirlarda va tovushlarda yashirish dasturlari ham mavjud. Masalan, S-toots dasturi axborotlarni BMP, GIF, WAV kengaytmali fayllarda saqlash uchun qo'llaniladi.

Kundalik jarayonda foydalanuvchilar ofis dasturlari va arxivatorlarni qo'llab kelishadi. Arxivatorlar, masalan PkZip dasturida ma'lumotlarni parol yordamida shifrlash mumkin. Ushbu fayllarni ochganda ikkita, ya'ni lug'atli va to'g'ridan-to'g'ri usuldan foydalanishadi. Lug'atli usulda bevosita maxsus fayldan so'zlar parol o'rniga qo'yib tekshiriladi, to'g'ridan-to'g'ri usulda esa bevosita belgilar kombinatsiyasi tuzilib, parol o'rniga qo'yib tekishriladi.

Ofis dasturlari (Word, Excel, Access) orqali himoyalash umuman taklif etilmaydi. Bu borada mavjud dasturlap Internetda to'siqsiz tarqatiladi.