|
Апрель 2022 10-қисм
Тошкент
‘‘ЎЗБЕКИСТОНДА МИЛЛИЙ ТАДҚИҚОТЛАР: ДАВРИЙ АНЖУМАНЛАР:’’
tasavvur qilish mumkin. Bu ogohlantirishlar bilan bog’liq yoqimli tajribalarni takrorlash uchun
bola o’z irodasini amalga oshirishni boshlaydi. Kattalarning bola bilan maxsus tashkil etilgan
muloqoti uning ta’sirida bolaning irodasi rivojlanadigan omilga aylanadi.
Shaxslararo muloqotda namoyon bo’ladigan tuyg’ular odamlar bilan muloqot ta’sirida
shakllanadi va rivojlanadi. Boshqa odamlar bilan muloqot qilish hissiyotlarning boshqa turlariga
ham ta’sir qiladi. Masalan, estetik tuyg’ularni insonga go’zallikni tushunadigan boshqa odamlar
etkazishadi. Axloqiy his-tuyg’ular insonning xatti-harakatlarini atrofdagi odamlar tomonidan
ma’qullanishi yoki ma’qullashi bilan ham mustahkamlanadi va bu muloqotdan tashqari sodir
bo’lishi mumkin emas.
O’sib borayotgan shaxs boshqa odamlar bilan muloqot qilishda motivlar va ijtimoiy
ehtiyojlarni ham oladi. Muloqot jarayonida xulq-atvor motivlarining bir kishidan ikkinchisiga
o’tish mexanizmini quyidagicha tasavvur qilish mumkin. Biror kishi o’zi uchun muhim bo’lgan
odamlarga o’xshab qolish uchun ularga taqlid qiladi, shu jumladan ularning manfaatlarini qabul
qiladi. Muhim odamlarning xatti-harakati va harakatlarini kuzatib, ularni ma’qullagan holda, inson
kuzatilgan xatti-harakatni o’zi uchun qabul qiladi. Oxir oqibat, shaxs tomonidan ma’qullangan
boshqa odamlarning xatti-harakatlarining motivlari o’z xatti-harakatlarining motivlariga aylanadi.
Shunday qilib, shaxs shaxs sifatida barcha muhim ko’rinishlarida odamlar bilan muloqot
qilish jarayonida shakllanadi va rivojlanadi.
Shaxsning shaxs sifatidagi psixologik rivojlanishining bog’liqligi uning boshqa odamlar bilan
muloqotiga bog’liq. Agar inson bu ehtiyojni qondirish imkoniyatidan mahrum bo’lsa, unda
uning psixikasida ma’lum og’ishlar paydo bo’lishi mumkin: nutqning yomon rivojlanishi, zarur
muloqot qobiliyatlari yo’qligi, aqlning zaif rivojlanishi, his-tuyg’ularning kam rivojlanganligi.
Odamlar bilan muloqot yetishmasligi sharoitida nutqning zaif rivojlanishi inson nutqining
rivojlanishining asosiy manbai u muloqot qiladigan odamlar ekanligi bilan bog’liq. Erta bolalik
davrida bola har kuni muloqot qiladigan kattalarga to’g’ridan-to’g’ri taqlid qilish orqali nutqni
o’rganadi. Taxminan 3 yoshdan boshlab bolaning nutqining rivojlanishiga u muloqotda bo’lgan
boshqa ko’plab odamlar ta’sir qiladi.
Voyaga etganidan so’ng, odam odamlar bilan muloqot qilish va nutqni rivojlantirishning
boshqa manbalari, masalan, kitoblar, muloqot orqali ham nutqni rivojlantirishda davom etadi.
Agar bola erta bolalikdanoq odamlar bilan muloqot qilishning etishmasligini boshdan kechirsa,
bu nuqson kelajakda davom etsa, unda bu odamda nutq rivojlanishida muqarrar ravishda
kamchiliklar bo’ladi.
Agar biror kishi boshqa odamlar bilan muloqot yetishmasligini boshdan kechirsa, uning
muloqot qobiliyatlari va qobiliyatlari etarli darajada rivojlana olmaydi. Eng yaxshi holatda, bu
odam meros bo’lib qolgan og’zaki bo’lmagan aloqa vositalarining nisbatan ibtidoiy to’plamiga
ega bo’ladi. Shu bilan birga, u inson madaniyati bilan bog’liq og’zaki muloqot vositalariga,
shuningdek, tilni bilish va undan foydalanish bilan bog’liq og’zaki aloqa vositalariga ega
bo’lmaydi.
Intellektning zaif rivojlanishiga kelsak, u quyidagi sabablarga ko’ra inson va odamlar o’rtasidagi
muloqotning yetishmasligi natijasida paydo bo’ladi. Birinchidan, nutqning yomon rivojlanganligi,
ikkinchidan, odam o’zidan ko’ra rivojlangan intellektga ega bo’lgan boshqa odamlardan ibrat
olish imkoniyatidan mahrum bo’lganligi sababli. Rivojlanishning boshida bolalar boshqa bolalar
yoki odamlar bilan birga o’ynash yoki ular bilan qandaydir biznes qilish, birgalikda, bevosita
muloqotda turli muammolarni hal qilishadi. Kattalar va birgalikdagi faoliyatda ko’proq tajribali
hamkorlar bolaga muammolarni hal qilish yo’llarini ko’rsatadilar, ularni tushuntiradilar va ularni
o’zlashtirishga yordam beradilar. Bola o’z aql-zakovatini nafaqat boshqa odamlarga taqlid qilish
orqali, balki ularning rahbarligida ham rivojlantiradi, bu faol muloqot bo’lmaganda mumkin
emas. Taxminan xuddi shu narsa kattalarning intellektual rivojlanishini tavsiflaydi.
Tuyg’ularning rivojlanmaganligi quyidagi sabablarga ko’ra odamlar bilan muloqot
yetishmasligi natijasida yuzaga keladi. Odamlar birga bo’lganlarida va undan ham ko’proq, ular
bir-biri bilan muloqot qilganda, bir kishining tajribasi to’g’ridan-to’g’ri unga hamdard bo’lgan
boshqasiga uzatiladi. Bu odamlarning bir-biriga bevosita hissiy ta’sirining maxsus ijtimoiy-
psixologik mexanizmi tufayli sodir bo’ladi, bu «yuqumlilik» deb nomlanadi. Agar odamlar
muloqot qilmasa, hissiy yuqumli kasallik sodir bo’lmaydi. Bundan tashqari, boshqa ta’lim
mexanizmi - «taqlid» orqali odamlar bir-birlari bilan muloqot qilish va kuzatish, tajriba qilishni,
ya’ni madaniy me’yorlarga muvofiq holda o’z his-tuyg’ularini ifodalashni o’rganadilar.
95
Do'stlaringiz bilan baham: |
