Natijasida hosil bo‘lgan chiziq bo‘ylab tarqaladi. Maksvell tenglamasiga asosan o‘zgaruvchan

4.4
E
lektromagnit to‘lqinlarning qo‘llanilishi va shkalasi 
Elektromagnit to‘lqinlar birinchi marta Gers tajribasidan 8 yil keyin 1895 yil 7 mayda rus 
fizigi A.S.Popov tomonidan amalda qo‘llanildi. A.S.Popov rus-fizika-ximiya jamiyati majlisida 
dunyoda birinchi radiopriyomnikni demonstratsiya qildi va elektpromagnit to‘lqinlarni simsiz aloqa 
vositasi sifatida keng ishlatish mumkinligini ko‘rsatdi. Diapazoni santimetr va millimetr bo‘lgan 
elektromagnit to‘lqinlar radiolokatsiya (to‘lqinlarni to‘siqlardan qaytish) da keng qo‘llaniladi. 
Hozirgi paytda fan va texnikaning hech bir sohasi yo’qi unda elektro magnit to‘lqinlar ishlatilmasin. 
Radioeshittirish uchun radioto‘lqinlarning hamma diapazonlari ishlatiladi. 
Televideniye sxemasi radioeshittirish sxemasi bilan deyarli bir xil. Farqi shundaki, uzatkich-
da tebranishlar nafaqat tovush signallari, balki tasvir signallari ham modulyatsiya qilinadi. Uzatish 
telekamerasida tasvir elektron nur trubkasi yordamida qayta tiklanadi. Uzatilayotgan va qabo’l qili-
nayotgan signallar shunday sinxronlashtirilganki, televizor trubkasidagi elektron nurining harakati 
uzatuvchi telekamera nurining harakatini takrorlaydi. 
Hozirgi paytda elektromagnit to‘lqinlar yordamida qo‘zg‘almas va harakatlanuvchi 
ob’yektlar tasvirini uzatish (fototelegrafiya, televideniye), samolyot va kemalarni boshqarish 
(radionavigatsiya), Yer ostida masofani aniq o‘lchash (radiogeodeziya) mumkin. Radioantenna va 
radioteleskoplar yordamida koinotning juda uzoq nuqtalarida joylashgan ob’ektlarni radiozond qilish 
va ulardan kelayotgan to‘lqinlarni qabo’l qilish imkoniyati ochildi. 

---

Maksvelning EM to’lqinlarining mavjudligi bashorati xayratlanarli edi. EM to’lqinlarining 
yoruglik tezligi kabi 3 x 10
8 
m/s tezlikda harakatlanishini oldindan aytilishi ham teng darajada 
diqqatga sazovor edi. Yoruglik nurining Maksvell ishidan 60 yil ilgari to’lqin singari harakatlanishi 
ko’rsatilgan edi. Birok, hech kim uni qanaka to’lqinligini bilmas edi. Nima u yoruglik tezligidagi 
tebranuvchi narsa? Maksvell, EM to’lqinlari tezligi hisob kitobi asosida yoruglik nuri EM to’lqini 
bo’lsa kerak deb aytib o’tgan edi. Bu fikr tez orada olimlar tomonidan umumravishda qabo’l qilindi, 
lekin toki EM to’lqinlari tajriba asosida aniqlanmagunicha to’lik emas edi. EM to’lqinlar birinchi 
bo’lib Genrix Gers (1857-1894) tomonidan ishlab chiqilgan va aniqlangan, Maksvell o’limidan 8 
yildan so'ng. Gers elektrodearo-bo’shliq apparatini ishlatgan, unda zaryadni qisqa vaqt davomida 
orqaga va oldinga harakatlanishi oqibatida 10
9
Hz chastotalik to’lqinlarni yaratgan. U sim halqa 
yordamida ularni masofada aniqlagan, o’zgaruvchan magnit maydonning ushbu halqa orasidan 
o’tishi EYUK ni hosil qilgan
1
. 
Bunday to’lqinlar keyinchalik 3 x 10
8 
m/s yoruglik tezligida harakatlanishi namoyish etilgan 
va yoruglikning aks, refraksiya va interferensiya kabi barcha xususiyatlarini o’zida ko’rsatgan. 
Yagona farqi ular ko’rinmasligi bo’lgan. Gers tajribasi Maksvell teoriyasini ajoyib isboti bo’lgan.
Ko’zga ko’rinadigan yoruglik nuri to’lqin uzunliklari 
XIX asr birinchi o’n yilligida 
o’lchangan, hech kim xatto yoruglik nurini EM to’lqin ekanligini tasavvur ham qilmagan davrda. 
To’lqin uzunliklari 4.0 x 10
-7
m va 7.5 x 10
-7
m yoki 400nm dan 750nm (1nm = 10
-9
m) orasida 
etishi aniqlangan. Ko’zga ko’rinadigan yorug’lik nuri chastotalari tenglama orqali topilgan: 
C =

(4.10) 
va to’lqin chastotasi va uzunligi.
 s
esa eruglik tezligi, 3 x 10
8 
m/s, bu ochiq fazodagi barcha 
EM to’lqinlarga universaldir. (4.10) tenglama ko’zga kurinadigan yoruglik nurining chastotasi
4.0 x 10
14
Hz va 7.5 x 10
14 
Hz orasida bo’lishini bizga aytadi. (1 Hz = 1 sikl/sekund = 1 s
-1
.) Lekin 
ko’zga ko’rinadigan yoruglik nuri EM to’lqinining bir turidir. Biz hali ko’rganimizdek, Gerts 
kichkina chastotalik EM to’lqinlarini ishlab chiqqan, 10
9
Hz. Hozirda ular radioto’lqinlar deb 
ataladi, chunki shu diapazondagi chastotalar radio va TV signallarini yuborishda ishlatiladi. EM 
to’lqinlar eski EM radiatsiya ko’p turdagi chastotalarda ishlab chiqilgan va aniqlangan. Ular odatda 
4.5- rasmdagidek gruppalashtiriladi, qaysiki elektromagnit spektri deb nom olgan
1
. 
1