Nasimxon rahmonov

-ҳуқуқий ва услубий ҳужжатлар тўплами. – “И
стиқлол
” нашриѐти шўъба 
корхонаси Бош таҳририяти. Тошкент- 2004, 10-бет.
2
Ю
қоридаги тўплам. 17
-бет.

---

bilan qarash, bir millatning yagona adabiyotiga bir-biriga qarama-qarshi bo‗lgan 
ikkita adabiyot sifatida qarash etakchilik qildi.
O„zbek adabiyotini davrlashtirish tamoyillari.
SHo‗ro davrida milliy adabiyotni 
davrlashtirish muammosiga ham sog‗lom tafakkur pozitsiyasidan yondashilmay, 
adabiyotning san‘at va estetik hodisa ekanligi hisobga olinmadi. SHuning uchun 
ham adabiyotning taraqqiyoti to‗lig‗icha jamiyat tarixidagi davrlarga mos 
keladigan bosqichlardan iborat deb qaraldi. Adabiy shaxsiyatlarga munosabat, 
badiiy matnlar tahlili va talqini bobida ham sinfiy-partiyaviy yondashuv ustuvor 
bo‗ldi. Bu nosog‗lom va g‗ayriilmiy yondashuvlarni bartaraf etish, bo‗lajak 
filologlarning adabiyotshunoslik fanidagi eng so‗nggi va sog‗lom ilmiy 
qarashlardan xabardorligini ta‘minlash uchun ham «O‗zbek mumtoz adabiyot 
tarixi» kursini tamomila yangicha ilmiy qarashlar tizimiga tayanilgan, adabiyot 
tarixiga oldingilarga o‗xshamaydigan nuqtai nazardan yondashilgan yo‗sinda 
o‗rganish va o‗rgatish ehtiyoji paydo bo‗ldi. O‗zbek adabiyotini davrlashtirish 
tamoyillari va davrlashtirishning mezonlari adabiyotshunoslikda hal qilinishi zarur 
vazifalardan biridir. 
Bizningcha, ma‘lum bir adabiy tarixiy jarayonni davrlashtirish uchun asos qilib 
olish maqsadga muvofiq. Masalan, islomgacha bo‗lgan davrdagi adabiy jarayon 
islom davridagi adabiyotdan ham mazmunan, ham yaratilish jihatidan farq qiladi. 
Islomgacha bo‗lgan davrdagi adabiyot diniy oqimlarsiz rivojlanishi mumkin emas 
edi. Qolaversa, islomdan oldingi adabiy yodgorliklarga tom ma‘nodagi adabiyot 
sifatida qaralmadi, bu davrdagi adabiy yodgorliklarning o‗ziga xos mezonlari 
borligi va ana shu mezonlar davrlashtirishning asosi bo‗lishi kerakligi bugungi 
kunda ma‘lum bo‗ldi. Islomgacha bo‗lgan bir necha diniy oqimlar bir hududda 
faoliyat ko‗rsataverdi. Markaziy Osiyoda birin-ketin zardushtiylik, shomonlik, 
moniylik, buddaviylik oqimlari o‗ziga xos yozma adabiyotni yuzaga keltirdi. 
Buddaviylik oqimi ―Oltun yorug‗‖ni, ―Maytri smit‖ni va buddaviylik she‘rlarini, 
moniylik oqimi ―Xuastuanift‖ni (Moniylarning tavbanomasi)ni va moniylik 
she‘rlarini yuzaga keltirdi. SHu sababdan islomgacha bo‗lgan turkiy adabiyotni 
quyidagicha bo‗lish maqsadga muvofiqdir: 
SHomonlik oqimidagi qadimgi turkiy adabiyot. 
Moniylik oqimidagi qadimgi turkiy adabiyot; 
Buddaviylik oqimidagi qadimgi turkiy adabiyot; 
Islomgacha bo‗lgan davrdagi yozma adabiyot alohida o‗ziga xosligi sababli bu 
davrdagi qadimgi turkiy adabiyot bir davrni tashkil qilishi shubhasiz.
Biz ikki jilddan iborat ―O‗zbek mumtoz adabiyoti namunalari‖ni
3
tuzganimizda, 
o‗zbek adabiyotini davrlashtirish tamoyillarining o‗ziga xos jihatlari, mezonlari, 
tamoyillari haqida qisqacha so‗z yuritib, o‗zimizning davrlashtirishimizni taqdim 
qilgan edik. Keyingi izlanishlar natijasida o‗zbek adabiyotini davrlashtirish uchun 
faqat badiiy asarlarni emas, balki tarixiy-adabiy asarlarni, sof tarixiy asarlar va 
3
Қаранг: ¡çáåê íñíòîç àäàáè¸òè ìàíñìàëàðè, 1 æèëä (ýìã 
қ
àäèíãè äàâðëàðäàì Õ111 àðð îõèðèãà’à). Óñçñâ’è, èçî
ҳ
âà 
øàð
ҳ
ëàð íñàëëèóè óèëîëîãèÿ óàìëàðè äîêòîðè, ïðîóåððîð Í. Ðà
ҳ
íîìîâ, Óîøêåìò, «Òàì», 2005; ¡çáåê íñíòîç àäàáè¸òè 
ìàíñìàëàðè , II æèëä (XIV-XV àðð áîøëàðè), Óñçñâ’è, èçî
ҳ
âà øàð
ҳ
ëàð íñàëëèóè óèëîëîãèÿ óàìëàðè äîêòîðè, ïðîóåððîð 
Í. Ðà
ҳ
íîì, Óîøêåìò, «Òàì», 2007. 

---

ularning tarkibida istifoda etilgan ma‘lum adabiy janrlarni ham jalb etish lozimligi 
ma‘lum bo‗ldi. 
Ammo o‗zbek adabiyotini davrlashtirish uchun faqat turkiy yoki o‗zbek 
tilidagi asarlarning o‗zi ham kifoya emas. O‗rta Osiyodagi, xususan, 
Turonzamindagi arab tilidagi adabiyot ham o‗zbek adabiyoti tarixida alohida 
davrni tashkil qilishi haqida biz o‗z qarashlarimizni ilgari surgan edik.
4
Bu davr 
adabiyotini biz «G‗aznaviylar davri adabiyoti» degan nom bilan atash maqsadga 
muvofiqligini va buning sabablarini ham tahlil qildik. G‗aznaviylar davlatining o‗z 
qo‗li ostida olib borgan siyosati ilmiy va madaniy muhitga keskin ta‘sir o‗tkazdi. 
G‗aznaviylar davlatining ilmiy, madaniy va adabiy muhiti X1 asrning buyuk 
qomusiy olimi Abu Rayhon Beruniy merosida namoyon bo‗ladi. Aytish 
mumkinki, G‗aznaviylar davlatining butun yutuqlari, ilmdagi, adabiyotdagi 
muvaffaqiyatlarini belgilovchi omil – Beruniyning asarlaridir. Eng muhimi, 
G‗aznaviylar davlati adabiyotini alohida davr sifatida o‗rganishda Beruniyga 
tayanish mumkin. Soddaroq qilib aytganda