Lutfiy (1366-1465)
(Qo‗shimchalarini kiritib bo‗ldim, izohga Gota nusxasi
to‗g‗risida ma‘lumot berish kerak, balki spravkaga ham.)
Lutfiy XVI asrning oxiri – XV asrning o‗rtalarida yashab ijod qildi. Mavlono
Lutfiy o‗z zamondoshlari orasida ―malik ul-kalom‖ (Alisher Navoiy)
*
, ―so‗z lutfida
yagonai davron‖ (Xondamir)
*
shoir sifatida shuhrat qozongan. Uning bizgacha etib
kelgan asarlari tarixiy va ilmiy manbalarda Lutfiy taxallusi bilan berilgan. Lutfiy
fors va turkiy tillarda ijod qilgan. Bu Lutfiydan boshqa shu taxallus bilan ijod
qilgan shoirlar tarixda o‗tgan. Mavlono Lutfiydan boshqalari ozarbayjon, usmonli
turk, fors-tojik tillarida ijod qilganlar. Ammo uning alohida forsiy devoni borligi
to‗g‗risida ma‘lumot yo‗q. ―Lutfiy‖ taxallusli shoirlarning birontasi ham Mavlono
Lutfiy darajasida she‘r bitolmagan. SHu taxallusli shoirlarning biri to‗g‗risida
Navoiy ―Majolis un-nafois‖da ma‘lumot beradi
*
. Alisher Navoiy, Xondamir,
Abdulla Kobuliylar
*
Lutfiy merosining asosiy qismini uning turkiy devoni tashkil
etishini aytganlar. SHoir devonining bizgacha etib kelgan qo‗lyozma nusxalari
haqida turli manbalarda ma‘lumotlar berilgan bo‗lib, bu ma‘lumotlar bir-biridan
farqlidir
*
.
Lutfiy zamonasining mutasavvif olimlaridan SHahobiddin Xiyoboniydan ta‘lim
olgan.
Boysung‗ur Mirzo kabi sultonlar Lutfiyning shoirlik mahoratini g‗oyat e‘tirof
etganlar, uni o‗z huzurlariga taklif qilib turganlar. Lutfiy Boysung‗urning hayot
davri () va uning o‗g‗li Alouddavlaning yoshlik, navqiron yigitlik paytiga
bag‗ishlangan qasidasining so‗ngida ikki baytida o‗zi bilan shahzodalar o‗rtasidagi
munosabatlar manzarasini chizib beradi:
Etti boshim ko‗kka, shohokim, tiladingiz g‗azal,
Ul sharaftin topti devonim qabuli shayxu shob.
Lutfiy qulning she‘ri birla xuddi ehtiyoj,
Iltifotingdin, begim, men shuhrat ettim iqtisob.
[Mening g‗azallarimni istaganingizda boshim ko‗kka etdi, shundan
Devonim sharaf topib, keksayu yosh tomonidan qabul qilindi.
Qulingiz Lutfiyning she‘rini o‗qishga siz ehtiyoj sezdingiz, ey
bek, sizning iltifotingizdan men shuhrat topdim.]
Ko‗rinadiki, Alouddavla ham Lutfiy g‗azallarini yoqtirgan. CHamasi, Alouddavla
Lutfiy g‗azallarini so‗rab olib o‗qib turgan. Baytlar mazmunidan yana shu narsa
anglashiladiki, yuqoridagi qasida yozilgan davrda – taxminan 1430 yillarda Lutfiy
devon tuzgan, degan xulosaga kelish mumkin. Lutfiy devonni bir marta emas,
balki bir necha marta tuzgan. Bunday fikrga kelishga devon qo‗lyozmasining Parij
va Gota nusxalari undaydi. Zotan, bu nusxalarda devon yangi she‘rlar bilan
to‗ldirib borilgan. Devonda she‘rlarning o‗rni almashtirilgan, she‘rlar tarkibidagi
ayrim baytlar tushirilib, yangilari bilan almaytirilgan, baytlar mazmunan qayta
tahrir qilingan. Demak, Lutfiy o‗z ijodiga har doim jiddiy yondashgan.
Bugungi kunda mavjud ma‘lumotlarga tayangan holda, Lutfiyning ijodiy merosi
janrlar bo‗yicha quyidagi miqdorni tashkil etadi: g‗azallar – 372 ta bo‗lib, 4712
misra; qasidalar – 3 ta bo‗lib, 214 misra; to‗rtlik (tuyuqlar) – 115 ta bo‗lib, 460
misra; fardlar 60 ta bo‗lib, 120 misra; ayrim baytlar 22 ta bo‗lib, 44 misra
*
.
Lutfiy SHarafiddin Ali YAzdiyning fors tilidagi ―Zafarnoma‖ (1437) asarini ham
SHohruh Mirzoning taklifi bilan ona tiliga she‘riy tarjima qilgan. Ma‘lumotlarga
qaraganda, ―Zafarnoma‖ning tarjimasi o‗n ming baytdan ortiqdir
*
.
Mavlono Lutfiydan boy adabiy meros qolgan. Manbalarda shoirning 20 dan ortiq
asar yozgani aytiladi. Lekin bu asarlarning ayrimlari hali topilmagan.
SHoirning ijodi juda erta boshlanib, umrining so‗nggi davrlarigacha ham ijod bilan
mashg‗ul bo‗lgan. Manbalarda xabar berilishicha, shoir ―Uftad‖ radifli g‗azalini 99
yoshida – vafot etgan yili yoza boshlagan. Navoiyning aytishicha, Lutfiy bu
g‗azalini davom ettirib tugatishni Abdurahmon Jomiyga vasiyat qilgan.
Lutfiy o‗z davrida ham, keyin ham zamonaning mashhur ijodkorlari tomonidan
Navoiydan keyingi o‗rinda turadigan shoir sifatida e‘tirof etilgan. Navoiy ―Badoe‘
ul-bidoya‖ devoni debochasida ham Lutfiyning Iroq va Xurosonda shuhrat
tutganini alohida ta‘kidlaydi. Navoiy Lutfiy g‗azaliga bog‗lab yaratgan uchta
muxammasini mazkur devoniga kiritgan.
Umuman, Lutfiy haqida Alisher Navoiy asarlarida keng ma‘lumot berilgan
*
.
Keyinchalik yaratilgan adabiy-tarixiy manbalarda Navoiy asarlarida berilgan
ma‘lumotlar takrorlansa-da, bu ma‘lumotlar aynan qaytarib bo‗lmay, Lutfiy hayoti
va ijodining biron qirrasini ochishga xizmat qiladi. Kamoliddin Binoiy
*
,
Davlatshoh Samarqandiy
*
, Zahiriddin Bobur
*
, Poshshoxoja
*
kabi qator shoiru
muarrixlar Lutfiy ijodi, xususan, she‘riyatiga yuksak baho berganlar. Lutfiy
asarlari XIX asrning oxirlarigacha ham ijod ahliga kuchli ta‘sir ko‗rsatganini qori
Rahmatulloh Vozeh (1817-1894) ning ―Majmuai mansur va manzumi Vozeh‖
tazkirasidan bilamiz.
Lutfiy fors tilida ajoyib qasidalar bitgani ma‘lum. Bu haqda Navoiy ―Majolis un-
nafois‖ asarida ma‘lumot beradi. Lutfiyning o‗zbek tilidagi g‗azal, ruboiy, tuyuq
va boshqa janrdagi asarlari jahonshumul shuhrat qozondi.
Gadoiy (qo‗shimchalari kiritildi)
SHoir Gadoiy ijodi XV asrda temuriylarning adabiyot va san‘atda alohida e‘tibori
bois Movarounnahr va Xurosonda adabiyot gullab-yashnagan. V.V. Bartold ta‘biri
bilan aytganda, bu har ikki o‗lka turkiy tildagi adabiy harakatchilikning markaziga
aylangan davrga to‗g‗ri keladi. Bu davrda o‗zbek adabiyotining taraqqiyotiga
Lutfiy, Atoyi, Sakkokiy bilan bir qatorda, Gadoiy ham katta hissa qo‗shdi.
Navoiyning ―Majolis un-nafois‖ tazkirasida Gadoiy haqida ma‘lumotlar bor.
Navoiy Gadoiy to‗g‗risida shunday yozadi: ―Mavlono Gadoiy turkigo‗ydir, balki
mashoqirdindur. Bobir Mirzo (Abdulqosim Bobur – N.R.) zamonida she‘ri shuhrat
tutti. Bir nav‘i aytur va aning mashhur matla‘laridan biri buldurkim:
Ohkim, devona ko‗nglum mubtalo bo‗ldi yana,
Bu ko‗ngulning ilkidin jong‗a balo bo‗ldi yana.
Mavlononing yoshi to‗qsondan o‗tubdir.
Bu matla aningdurkim:
Bilbaro, sensiz tiriklik bir baloi jon emish
Kim, aning dardi qoshida yuz o‗lum hayron emish‖.
*
―Majolis un-nafois‖ yozilayotgan paytda Gadoiy to‗qson yoshda bo‗lgani e‘tiborga
olinsa, u 806 (1403-1404) yilda tug‗ilgan aytish mumkin.
Navoiy ―Muhokamat ul-lug‗atayn‖da iste‘dodli turkigo‗y shoirlar Sakkokiy,
Haydar Xorazmiy, Atoyi, Muqimiy, YAqiniy, YUsuf Amiriy, Lutfiy kabi
turkigo‗y shoirlar to‗g‗risida so‗z yuritganda, Gadoiyni ham zikr etadi:
―Xuloguxon zamonidin sultoni sohibqiron Temur Ko‗ragon zamonidin farzandi
xalafi SHohruh Sultonning zamonining oxirig‗acha turk tili bila shuaro paydo
bo‗ldilar va ul hazratning avlod va ag‗fodidin ham xush tab‘ salotine zuhurg‗a
keldi: shuaro Sakkokiy va Haydar Xorazmiy va Atoyi va Muqimiy va YAhiniy va
Amiriy va Gadoiydeklar‖
*
.
Gadoiyning devoni Parij Milliy kutubxonasida saqlanadi. Qo‗lyozma hajmi 66
varaq bo‗lib, shoirning 230 g‗azali, 1 qasidasi, 1 mustazodi va 5 to‗rtlikdan iborat.
Devondagi Gadoiy merosining umumiy hajmi 2974 misradir. Devon taxminan XV
asrning oxiri – XVI asrning boshlarida ko‗chirilgan. Gadoiy devoni Lutfiy devoni
bilan bir muqovadadir.
Gadoiy ijodining katta qismini g‗azallar tashkil qiladi. Uning g‗azallari markazida
inson va uning muhabbati turadi. Uningcha, sevgisiz hayot hayot emas, sevgi
insonning eng olijanob fazilati va ma‘naviy go‗zalligi nishonasidir.
Har kishingkim, seningdek bir sevar jononi yo‗q,
Filmasal, bir suratedurkim, taninda joni yo‗q (
Latofatnomada ham shunga o‗xshash bayt bor edi.
chamasi
).
Gadoiy uchun ishq hamma narsadan yuksak. U sevgini mol-mulk, mansab, boylik,
amaldan ustun qo‗yadi va o‗zi ham shu aqidaga amal qilganidan faxrlanadi:
Ishqingizdin(dur) jahon ichra mubog‗otni, begim,
O‗zgalar faxri gar o‗lsa mulku jog‗u mol ila.
Gadoiy g‗azallari asosan (asosida) turkigo‗y shoirlar ko‗p ijod qilgan, o‗sha davrda
keng tarqalgan ―turkiy‖ deb atalgan surud vazni (ramali musammani mahsur)da
bitilgan.
Gadoiyning mustazodi shoirning she‘riyatdagi iqtidoriga mezon bo‗lib xizmat
qilishi mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |