Nashriyot-matbaa ijodiy uyi toshkent-2020 (2- qism) „O‘qituvchi

15.2- topshiriq.

 Rasm asosida tasviriy ifodalar ro‘yxatini tuzing va davom ettiring.

NAZORAT ISHI 

---

59

IV FASL.

 MADANIY NUTQNING GRAMMATIK VA 

PUNKTUATSION ME’YORLARI

 

16- mavzu. ORTIQCHA QO‘SHIMCHALAR  

16.1- mashq. 

Matnni tinglang. Siz matnga qanday sarlavha qo‘ygan bo‘lar edingiz? 

Ikkinchi tinglashda  ortiqcha qo‘shimchalarni aniqlang.

                                                       

RIVOYAT

 Keksa donishmand o‘z nabirasiga shunday hayotiy haqiqatini so‘zlab berdi:

–  Har  bir  inson  qalbida  ikki  kuch  doimiy  kurashishadi.  Bu  xuddi  ikkita 

bo‘rining  olishuvisiga  o‘xshaydi.  Bo‘rilarning  birisini  bejizga  yovuzlik  timsoli 

deyilmaydi: unda hasad, xusumat, g‘araz, alam, adovatsizlik, behurmatsizlik xud-

binlik, yolg‘on kabi illatlari  mujassam. Ikkinchi bo‘ri esa ezgulik va yaxshilikni 

timsoli: unda mehr, muhabbat, saxovat, sadoqat, umid va ishonch kabi fazilatlar 

jamlangan. Har ikkisi o‘zaro murosasiz, betinimsiz olishadi.

Bobosining  so‘zlaridan  g‘oyat  ta’sirlangan  nabira  biroz  o‘ylanib  turgach 

so‘raydi:

– Oxirisida qaysi bo‘rini yengadi?

Donishmand tabassum bilan shunday javobni berdi:

– Qalbingdagi qaysi bo‘rining ko‘proq parvarishlasang, o‘sha yengib chiqadi.

16.2-mashq. 

Nuqtalar o‘rniga zaruratga qarab  qavs ichidagi qo‘shimchalardan 

mosini qo‘ying.

Mamlakat  ishi…(-ga,  -da,  -dan)  nafi  eng  ko‘p  tegadigan  toifa  uch  xildir: 

birinchi…( -dan, -si, -ga) bilimli, donishmand kishilar, turli kasb egalari bo‘lsa, 

ikkinchi…(-dan,  -si,-ga)  botir,  she’ryuraklardir.  Ular  bo‘ri  –  yov…(-ni,  -ga, 

-da)  qarshi  kurash  paytida  asqatadi.  Nihoyat,  uchinchi  guruh…(-dan,  -ni  ,-ga)  

so‘zamol kotiblar tashkil etadi.

Dono, zakovat…(-mand, -li, ser-) kishilar qiyin muammolar…( -da, -ni, -ga) 

hal etishda yordamga keladi.

Botirlar qo‘li…(-da, -ni, -dan) qilich tutguday bo‘lsa, yov titroq…(-ga, -ka, -qa)  

tushadi.  Yozuvchi-kotib  esa  el  ishi…(-ning,  -ni,  -da)  osonlashtiradi.  Undan 

mashaq qat tugunlari yech…(-in, -il, -ish)adi. (Yusuf Xos Hojib)

---

60

16.3- mashq.

 Har bir qatorni nomlab, undagi  ortiqcha qo‘shimchalarni olib tash-

lang.

 

 Namuna:  1) kelishik shakllari: -ga, -ning, -dan, -da, -ni, -ka.

1) -ga, -ning, -(i)m, -dan, -lar, -da, -ni, -ka;

2) -paz, -bon, -soz, -ish, -chi, -don, -zor, -kash;

3) -li, -(v)iy, -simon, -shunos, -siz, no-, -mand, -dor;

4) -ta, -da, -(i)nchi, -in, -tadan, -ala, -incha, -ov;

5) -ar, -giz, -(i)n, -cha, -t, -(i)l, -loq, -tir;

6) -lab, -larcha, -goh, -cha, -ona, -b, -an, -chasiga.

Nazariy matn

Qo‘shimchalarning ortiqchaligi nutq madaniyatiga salbiy ta’sir qiladi. Masa-

lan, o‘nta o‘quvchilar birikmasida ko‘plik qo‘shimchasi ortiqcha. Yoki qo‘llanib 

kelinmoqda  emas, qo‘llanib kelmoqda  deyish  to‘g‘ri.  Qо‘shimchalarning 

takroriy ligi, ortiqcha qо‘shimcha – nutq uchun „yuk“ hisoblanadi. 

Qo‘shimcha qo‘llashda ham nutqiy tejamkorlikka rioya qilish lozim.