Намуна (Образец)

О‘zbekiston Respublikasi Oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi
Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti
“Texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish va boshqaruv” kafedrasi

RO’YXATGA OLINDI ___________________ “_____” _______ 2021yil

“Tasdiqlayman” O‘quv ishlari prorektori __________ O.Bozorov “_____” _________ 2021 yil

METROLOGIYA VA STANDARTLASHTIRISH

FANINING SELLABUSI

(2-kurslar uchun)

Bilim sohalari:	100 000 – Gumanitar soha 300 000 – Ishlab chiqarish texnika sohasi 600 000 – Xizmatlar
Taʼlim sohalari:	310 000 – Muhandislik ishi
Taʼlim yoʻnalishlari:	5311900 – Neft va gaz konlarni ishga tushirish va ulardan foydalanish bakalavriant ta`lim yunalish uchun(II-kurslar uchun)

Qarshi-2021

Fan/modul kodi		O‘quv yili 2021-2022	Semestr (lar) 3	ECTS - kreditlar 4
Fan/modul turi Majburiy		Talim tili O‘zbek/rus		Haftadagi dars soatlari 4
1.	Fanning nomi		Auditoriya mashgʻulotlari (soat)	Mustaqil taʼlim (soat)	Jami yuklama (soat)
	Metrologiya va standartlashtirish		45	45	90
2.	Fanning mazmuni 2.1 Fanni oʻqitish maqsadi va vazifalari Fanni oʻqitishdan maqsad – talabalarda iqtisodiyotimizning texnika – texnologiya, menejment va marketing sohalaridagi ishlab chiqarish, savdo, nazorat va isteʼmol bilan bogʻliq boʻlgan turli metrologik, standartlashtirish, texnik jihatdan tartibga solish, sifat va sifat boshqaruvi, sertifikatlashtirish boʻyicha masalalar bilan shugʻullanish, hamda meʼyoriy hujjatlar va standartlar bilan ishlash borasida yoʻnalish profiliga mos yetarli bilim, koʻnikma va malakalarini shakllantirishdir. Fanning vazifasi – talabalarga uzluksiz taʼlim tizimida “Metrologiya, standartlashtirish, texnik jihatdan tartibga solish va sertifikatlashtirish” boʻyicha tayyorlashdan kelib chiqib, bunda standartlashtirish, texnik jihatdan tartibga solish, metrologiya, sertifikatlashtirish va sifatni boshqarish boʻyicha nazariy, amaliy va meʼyoriy hujjatlar boʻyicha maʼlumotlar oʻrganiladi. Bu borada asosiy masala qilib sifat masalasiga eʼtibor qaratiladi. “Metrologiya va standartlashtirish” fanidan mashg‘ulotlarning mavzular va soatlar bo‘yicha taqsimlanishi: Umumiy o’quv soati Shu jumladan: 90 soat Ma’ruza 15 soat Amaliy mashg’ulot 14 soat Laboratoriya mashg’uloti 15 soat Mustaqil ta’lim 45 soat № Mavzu, bo’lim nomi Ma’ruza Laboratoriya mashg‘uloti Amaliy mashg‘ulot Mustaqil ish Kirish. “Metrologiya va standartlashtirish” fanining maqsad va vazifalari. Uning ilmiy-tadqiqot ishlaridagi, xalq xo‘jaligi, ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirishdagi tutgan o‘rni. 2 2 2 3 Metrologiya bo‘yicha umumiy ma’lumotlar. Ishlab chiqarish va uning tarmoqlarida metrologik xizmat va taʼminot. Idoralararo metrologik xizmat, Metrologik tekshiruv va nazorat. Metrologik taʼminotning asoslari. 2 2 2 3 Kattaliklar va ularning turlari. Fizikaviy kattaliklarning sifat va miqdoriy tavsiflari. Fizikaviy kattaliklarning birliklari. Xalqaro birliklar tizimi. Fizikaviy kattalikning chinakam qiymati, haqiqiy qiymati, kattalikning oʻlchamliligi. Birliklarni va oʻlchamlarni belgilash va yozish qoidalari. 2 2 2 4 O‘lchash usullari va vositalari. Oʻlchashlarning usullari va turlari. Oʻlchash vositalari va ularning turlari. Oʻlchashlarning sifat mezonlari. Metrologiyaning aksiomalari. 2 2 2 4 O‘lchash xatoliklari va noaniqlik. Xatoliklarning turlari, taqsimlanishi va ularning ehtimoliy baholanishi. O‘lchashlar noaniqligi va ularning tiplari. 2 2 2 3 Standartlashtirish haqida. Standartlashtirish davlat tizimi. Standartlarning turlari va toifalari. Standartlashtirish boʻyicha davlat nazorati 2 2 2 3 Texnik jihatdan tartibga solish. Texnik jihatdan tartibga solish davlat tizimi. Texnik reglamentlar va ularning turlari. 2 2 2 2 Sertifikatlashtirish va sifatni boshqarish. Oʻzbekiston Respublikasi sertifikatlashtirish milliy tizimining tashkiliy tuzilmasi. Sertifikatlashtirish tartibi. Sertifikatlashtirish sxemalari. Sifat, sifat menejmenti tizimi bo‘yicha asosiy tushunchalar. 2 1 1 3 Jami 15 15 15 45 2.2 Asosiy nazariy qism (maʼruza mashgʻulotlari) Fan tarkibi mavzulari: 1-mavzu. Kirish. “Metrologiya va standartlashtirish” fanining maqsad va vazifalari. Uning ilmiy-tadqiqot ishlaridagi, xalq xo‘jaligi, ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirishdagi tutgan o‘rni. 2-mavzu. Metrologiya bo‘yicha umumiy ma’lumotlar. Ishlab chiqarish va uning tarmoqlarida metrologik xizmat va taʼminot. Idoralararo metrologik xizmat, Metrologik tekshiruv va nazorat. Metrologik taʼminotning asoslari. 3-mavzu. Kattaliklar va ularning turlari. Fizikaviy kattaliklarning sifat va miqdoriy tavsiflari. Fizikaviy kattaliklarning birliklari. Xalqaro birliklar tizimi. Fizikaviy kattalikning chinakam qiymati, haqiqiy qiymati, kattalikning oʻlchamliligi. Birliklarni va oʻlchamlarni belgilash va yozish qoidalari. 4-mavzu. O‘lchash usullari va vositalari. Oʻlchashlarning usullari va turlari. Oʻlchash vositalari va ularning turlari. Oʻlchashlarning sifat mezonlari. Metrologiyaning aksiomalari. 5-mavzu. O‘lchash xatoliklari va noaniqlik. Xatoliklarning turlari, taqsimlanishi va ularning ehtimoliy baholanishi. O‘lchashlar noaniqligi va ularning tiplari. 6-mavzu. Standartlashtirish haqida. Standartlashtirish davlat tizimi. Standartlarning turlari va toifalari. Standartlashtirish boʻyicha davlat nazorati 7-mavzu. Texnik jihatdan tartibga solish. Texnik jihatdan tartibga solish davlat tizimi. Texnik reglamentlar va ularning turlari. 8-mavzu. Sertifikatlashtirish va sifatni boshqarish. Oʻzbekiston Respublikasi sertifikatlashtirish milliy tizimining tashkiliy tuzilmasi. Sertifikatlashtirish tartibi. Sertifikatlashtirish sxemalari. Sifat, sifat menejmenti tizimi bo‘yicha asosiy tushunchalar. “Metrologiya va standartlashtirish” fani bo‘yicha ma’ruza mashg‘ulotining kalendar rejasi № Mavzunomi Soat “Metrologiya va standartlashtirish” fanining maqsadi va vazifalari. 2 Metrologiya bo‘yicha umumiy ma’lumotlar. 2 Kattaliklar va ularning turlari. 2 O‘lchash usullari va vositalari. 2 O‘lchash xatoliklari va noaniq ik. 2 Standa tlashtirish haqida. 2 Texnik jihatdan tartibga solish. 2 Sertifikatlashtirish va sifatni boshqarish. 2 Jami 16 2.3. Amaliy mashgʻulotlari buyicha koʻrsatma va tavsiyalar Amaliy mashgʻulotlar uchun quyidagi mavzular tavsiya etiladi: “Metrologiya toʻgʻrisida” gi, “Standartlashtirish toʻgʻrisida” gi, “Mahsulot va xizmatlarni sertifikatlashtirish toʻgʻrisida”gi OʻzR qonuni boʻyicha tushunchalar berish. Metrologiya va standartlashtirish boʻyicha xalqaro tashkilotlar. Standart, ularning turlari, ishlab chiqish tartiblari, tasdiqlanishi, standartlarni roʻyxatdan oʻtish tartibi. Mahsulot haqidagi maʼlumotlarni standartlashtirish va kodlash. Texnik reglamentlarni ishlab chiqishning asosiy vazifalari. Texnik reglamentlarning turlari va ularni ishlab chiqish. Sertifikatlashtirish sxemalarini oʻrganish. Xalqaro ISO 9000 seriyasidagi standartlar toʻgʻrisida. Amaliy mashgʻulotlar multimedia qurulmalari bilan jihozlangan auditoriyada bir akademik guruhga bir professor-oʻqituvchi tomonidan oʻtkazilishi zarur. Mashgʻulotlar faol va interfaktiv usullar yordamida oʻtilishi, mos ravishda munosib pedagogik va axborot texnologiyalar qoʻllanilishi maqsadga muvofiq. “Metrologiya va standartlashtirish” fani bo‘yicha amaliyot mashg‘ulotlarining kalendar rejasi Т/r Amaliymashg‘ulotlarmavzulari Soat Metrologiya toʻgʻrisida” gi, “Standartlashtirish toʻgʻrisida” gi, “Mahsulot va xizmatlarni sertifikatlashtirish toʻgʻrisida”gi OʻzR qonuni boʻyicha tushunchalar berish. 2 Metrologiya va standartlashtirish boʻyicha xalqaro tashkilotlar 2 Standart, ularning turlari, ishlab chiqish tartiblari, tasdiqlanishi, standartlarni roʻyxatdan oʻtish tartibi. 2 Mahsulot haqidagi maʼlumotlarni standartlashtirish va kodlash. 2 Mahsulot haqidagi maʼlumotlarni standartlashtirish va kodlash. 2 Texnik reglamentlarni ishlab chiqishning asosiy vazifalari. Texnik reglamentlarning turlari va ularni ishlab chiqish. 2 Sertifikatlashtirish sxemalarini oʻrganish. 2 Xalqaro ISO 9000 seriyasidagi standartlar toʻgʻrisida. 2 Jami: 16 2.4. Laboratoriya ishlari boʻyicha koʻrsatma va tavsiyalar 1. Laboratoriya mashgʻulotlarini oʻtkazish tartibi va qoidalari bilan tanishish. Turli tizimdagi oʻlchash asboblarni tekshirish va xatoliklarini aniqlash. 2. Oʻlchash natijalarini qayta ishlash. Tasodifiy xatoliklarni normal qonun (Gauss) boʻyicha taqsimlanishini oʻrganish. 3. Oʻzgarmas tok koʻpriklari yordamida qarshilikni oʻlchash. 4. Avtomatik koʻprikning graduirovka xarakteristikasini oʻrganish 5. Oʻzgarmas tok potensiometri yordamida har xil kattaliklarni oʻlchash. 6. Elektron ossillograf. 7. Hisoblagichlar yordamida miqdor va sarfni o‘lchash. “Metrologiya va standartlashtirish” fani bo‘yicha laboratoriya ishlari kalendar rejasi № Mavzunomi Soat 1 Laboratoriya mashgʻulotlarini oʻtkazish tartibi va qoidalari bilan tanishish.Turli tizimdagi oʻlchash asboblarni tekshirish va xatoliklarini aniqlash. 2 2 Oʻlchash natijalarini qayta ishlash. Tasodifiy xatoliklarni normal qonun (Gauss) boʻyicha taqsimlanishini oʻrganish. 2 3 Oʻzgarmas tok koʻpriklari yordamida qarshilikni oʻlchash. 2 4 Avtomatik koʻprikning graduirovka xarakteristikasini oʻrganish 2 5 Oʻzgarmas tok potensiometri yordamida har xil kattaliklarni oʻlchash. 2 6 Oʻzgarmas tok potensiometri yordamida har xil kattaliklarni oʻlchash. 7 Elektron ossillograf. 2 8 Hisoblagichlar yordamida miqdor va sarfni o‘lchash. 2 Jami 16 2.5. Kurs ishi (loyihasi) boʻyicha koʻrsatma va tavsiyalar Oʻquv rejalarida kurs ishi (loyiha) kiritilmagan 2.6. Mustaqil taʼlim va mustaqil ishlar Mustaqil taʼlim uchun tavsiya etiladigan mavzular: Metrologiya boʻyicha asosiy tushunchalar va taʼriflarni oʻrganish. O‘lchash turlari Standart, ularning turlari, ishlab chiqish tartiblari, tasdiqlanishi va roʻyxatdan oʻtkazish tartib qoidalarini oʻrganish. Standartlashtirish usullarini oʻrganish. Sertifikatlashtirish sxemalarini oʻrganish. Mahsulot haqidagi maʼlumotlarni standartlashtirish va kodlash. Metrologiya va standartlashtirish boʻyicha xalqaro tashkilotlar. Metrologiya va metrologik taʼminot Zamonaviy oʻlchash asboblari va ularning tavsiflari Oʻlchashlar noaniqligini baholash Oʻlchashlar biriligini taʼminlash va etalonlar Texnik reglamentlari va ularni ishlab chiqish Sifatni boshqarishda standartlarni oʻrni va ahamiyati Sertifkatlashtirish va uning huquqiy-meʼyoriy taʼminoti. Mustaqil oʻzlashtiriladigan mavzular boʻyicha talabalar tomonidan referatlar tayyorlash va uni taqdimot qilish tavsiya etiladi. Т/r Mavzular nomi soat Metrologiya boʻyicha asosiy tushunchalar va taʼriflarni oʻrganish. 4 O‘lchash turlari 4 Standart, ularning turlari, ishlab chiqish tartiblari, tasdiqlanishi va roʻyxatdan oʻtkazish tartib qoidalarini oʻrganish. 4 Standartlashtirish usullarini oʻrganish. 4 Sertifikatlashtirish sxemalarini oʻrganish. 4 Mahsulot haqidagi maʼlumotlarni standartlashtirish va kodlash. 4 Metrologiya va standartlashtirish boʻyicha xalqaro tashkilotlar. 4 Metrologiya va metrologik taʼminot 4 Zamonaviy oʻlchash asboblari va ularning tavsiflari 2 Oʻlchashlar noaniqligini baholash 2 Oʻlchashlar biriligini taʼminlash va etalonlar 2 Texnik reglamentlari va ularni ishlab chiqish 2 Sifatni boshqarishda standartlarni oʻrni va ahamiyati 2 Sertifkatlashtirish va uning huquqiy-meʼyoriy taʼminoti. 3 Jami 45
3.	Fan oʻqitilishining natijalari (shakllanadigan kompetensiyalar) Fanni oʻzlashtirish natijasida talaba: Metrologiya, oʻlchash asboblari, oʻlchash usullari, oʻlchash xatoliklari, meʼyoriy hujjatlar, standartlar va ularning turlari, standartlashtirish, sertifikat, sertifikat turlari va sertifikatlashtirish faoliyatlari toʻgʻrisida tasavvurga ega boʻlishi; metrologiya boʻyicha umumiy tushunchalarni, oʻlchash birliligi, oʻlchash vositalari, oʻlchash xatoliklari, ularni qayta ishlash usullarini, standartlashtirish, ularning ishlab chiqarishdagi mohiyati, standartlarning turlari va toifalari, standartlarni ishlab chiqish, tasdiqlash va tadbiq etish tartib-qoidalarini, xalqaro ISO 9000 seriyasidagi standartlar boʻyicha ish¬larni tashkil etishni, sertifikatlashtirish asoslarini, mahsulot sifatini boshqarish usullarini bilishi va ulardan foydalana olishi; talaba kattalik birliklarini qayta tiklash, qiyoslash boʻyicha, oʻlchash xatoliklarini aniqlash, hisoblash, standartlashtirish usullarini, standartlarni ishlab chiqish tartibi, bosqichlari, metrologik xizmat toʻgʻrisidagi maʼlumotga ega boʻlishi, mahsulotlar haqidagi maʼlumotlarni standartlashtirish va kodlash boʻyicha, mahsulotlarni sertifikatlashtirish toʻgʻrisida koʻnikmalariga ega boʻlishi kerak; talaba xalq xoʻjaligida ishlatiladigan oʻlchash vositalarini metrologik tavsiflarini tahlil qilish, ularni konkret sharoitlarda samarali ishlatish, xatoliklarni hisoblash asosida oʻlchash aniqligini baholash, sifat mezonlarini belgilash, sertifikatlashtirish tizimini ishlab chiqish va amaliy qoʻllash, mahsulotlarni standartlash¬tirish va kodlash boʻyicha olgan bilimlarini amalda qoʻllash kabi malakalariga ega boʻlishi kerak.
4.	Taʼlim texnologiyalari va metodlari: • maʼruzalar; • interfaol keys-stadilar; • seminarlar (mantiqiy fikrlash, tezkor savol-javoblar); • guruhlarda ishlash; • taqdimotlarni qilish; • individual loyihalar; • jamoa boʻlib ishlash va himoya qilish uchun loyihalar.
5.	Kreditlarni olish uchun talablar: Fanga oid nazariy va uslubiy tushunchalarni toʻla oʻzlashtirish, tahlil natijalarini toʻgʻri aks ettira olish, oʻrganilayotgan jarayonlar haqida mustaqil mushohada yuritish va joriy, oraliq nazorat shakllarida berilgan vazifa va topshiriqlarni bajarish, yakuniy nazorat boʻyicha test topshirish.
6.	Adabiyotlar 6.1. Asosiy adabiyotlar G.K.Vijayaraghavan., R.Rajappan., Engineering Metrology and Measurements., For 5th Semester Mechanical and Automobile Engineering ( As per the Latest Anna University Syllabus – Reg.,2008. Ammar Grous. Applied Metrology for Manufacturing Engineering. Great Britain and the United States by ISTE Ltd. 2011, 670 page. Ismatullayev P.R., Qodirova Sh.A., Jabborov X.Sh. “Metrologiya asoslari” darslik. “Tafakkur tomchilari”. 2020 yil. - 411 b. Ismatullayev P.R., Matyakubova P.M., Turayev Sh.A. Metrologiya, standartlashtirish va sertifikatlashtirish. Darslik. “Lisson-press”, Toshkent, 2015. -423 b. Абдувалиев А.А., Латипов В.Б., Умаров А.С. и др. Основы стандартизации, метрологии, сертификации и управление качеством. – Т.: НИИСМС 2007. - 555 с. Исматуллаев П.Р., Кодирова Ш.А. Метрология асослари. Ўқув қўлланма. Тошкент, “Тафаккур” нашриёти 2012. -304 бет. Qodirova Sh.A., Jabborov X.Sh. “Metrologiya va standartlashtirish” fanidan o’quv-uslubiy majmua, T.:2020 yil. 6.2. Қўшимча адабиётлар Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik Oʻzbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bagʻishlangan Oliy Majlis palatalarining qoʻshma majlisidagi nutqi. –T.: “Oʻzbekiston” NMIU, 2016. – 56 b. Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini taʼminlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bagʻishlangan tantanali marosimdagi maʼruza 2016-yil 7-dekabr. – T.: “Oʻzbekiston” NMIU, 2016. – 48 b. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. - T.: “Oʻzbekiston” NMIU, 2017. – 488 b. Oʻzbekiston Respublkasini yanada rivojlantirish boʻyicha Harakatlar strategiyasi toʻgʻrisida. - T.:2017-yil 7-fevral, PF-4947-sonli Farmoni. Абдувалиев А.А. и др. «Основы стандартизации, метрологии, сертификации и управления качеством» Ташкент, НИИСПС, 2007. Гончаров А.А., Копылев В.Д. Метрология, стандартизация и сертификация. Учебное пособие. 2-е издание стереотип. М.: Изд. центр «Академия», 2005. Лифиц Н.М. Стандартизация, метрология и сертификация. М.: 2002. Метрология, стандартизация, сертификация и электроизмерительная теxника: учебное пособие (Под редакцией К.К.Кима, учебное пособие) Москва. Санкт-Петербург, 2006. -338 с. Назаров В.Н., Карабегов М.А., Мамедов Р.К. Основы метрологии и технического регулирования. Учебное пособие. – СПб: СПбГУ ИТМО, 2008. – 110 с. Димов Ю.В. Метрология, стандартизация и сертификация: учебник. Изд-во «Питер», СПб, 2013. – 496 С. Исматуллаев П.Р., Қодирова Ш.А., Умарова Н.С. Метрология, стандартлаштириш ва сертификатлаштириш фанидан амалий машғулотларни ўтказиш учун услубий кўрсатма. ТДТУ 2013. 6.3. Ахборот манбаалари www.gov.uz – Ўзбекистон Республикаси хукумат портали. www.catback.ru - научные статьи и учебные материалы www.uniiftri.ru www.physics.gubkin.ru http:\\www.standart.uz – “Ўзстандарт” агенлиги http:\\www.easc.org.by – Межгосударственный Совет по стандартизации, метрологии и сертификации Содружества Независимых Государств. http:\\www.ziyonet.uz – Таълим портали
7.	Fan dasturi Oliy va oʻrta maxsus, kasb-hunar taʼlimi yoʻnalishlari boʻyicha Oʻquv-uslubiy birlashmalar faoliyatini Muvofiqlashtiruvchi Kengashning 202__ yil “___”_________ dagi ____ -sonli bayonnomasi bilan maʼqullangan. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy va oʻrta maxsus taʼlim vazirligining 202__ yil “___” _____dagi ______ - sonli buyrugʻi bilan maʼqullangan fan dasturlarini tayanch oliy taʼlim muassasasi tomonidan tasdiqlashga rozilik berilgan.
8.	Фан(модуль) учун маъсулар: Matyakubova P.M. – “Metrologiya, texnik jihatdan tartibga solish, standartlashtirish va sertifikatlashtirish” kafedrasi mudiri, t.f.d., professor; Qodirova Sh.A. – “Metrologiya, texnik jihatdan tartibga solish, standartlashtirish va sertifikatlashtirish” kafedrasi dosenti; Jabborov X.Sh. – “Metrologiya, texnik jihatdan tartibga solish, standartlashtirish va sertifikatlashtirish” kafedrasi dosenti.
9.	Тақризчилар: Toʻrayev Sh.A. – OʻzR OOʻMTV Ilmiy tadqiqot faoliyatini muvofiqlashtirish boshqarmasi boshligʻi oʻrinbosari, dotsent, t.f.n.; Ismatullayev P.R. – “Metrologiya, texnik jihatdan tartibga solish, standartlashtirish va sertifikatlashtirish” kafedrasi professori.