Namangan muxandislik-texnologiya

ERITUVCHILARNI TOZALASH VA QURITISH DIETIL EFIRI

Texnik efir tarkibida suv va spirt bo‟lishi mumkin. Undan tashqari efir

tarkibida saqlanish muddati va idish turiga ko‟ra ozroq yoki ko‟proq miqdorda perekislar uchrashi mumkin. Perekis mavjudligini bilish uchun ma‟lum xajm efirni bir necha tomchi xlorid kislota qo‟shilgan xuddi shunchaxajm 2% li natriy yoki kaliy yodit eritmasi bilan qo‟shib chayqatish kerak. Agar aralashma jigar rangga bo‟yalsa, efirda perekislar borligini bildiradi. Bu perekislarni yo‟qotish uchun bir litr efir 55ml suvda eritilgan 30g temir (II) sulfat eritmasi bilan chayqatib yuviladi. Bu eritmaga har 100ml hisobiga 3g dan konstentrlangan sulfat kislota qo‟shish kerak. Yuvgandan so‟ng efir 0,5% li kaliy permanganat eritmasi qo‟shib chayqatiladi. So‟ngra yana 5% li natriy gidroksid va suv bilan yuviladi. 1 litr efir 150-200g granulalangan kalstiy xlorid yordamida qoldiq suvdan quritiladi va kalstiy xlorid filtrlab, ajratib olinadi. Efir to‟q rangli shisha idishga yig‟iladi. Quritilgan efirning har 1 litriga 5g natriy maydalab, qirqib solinadi va vodorod gazi ajralib chiqishi to‟xtaguncha (24 soatgacha) idish og‟zi kalstiy xloridli tiqin bilan zich yopilib saqlanadi. So‟ngra yana 2,5g natri 12soatga solib qo‟yiladi. Shu vaqt o‟tgandan keyin efir natriy bilan birga yumaloq kolbaga o‟tkazilib, xaydab, uchirib ajratib olinadi va zich yopilgan, qoramtir shisha idishda sovutgichda saqlanadi. Shuni esda tutish kerakki, toza efir va efirli ekstraktlarda saqlash davrida yorug‟lik ta‟sirida quyidagicha (S₂N₅)₂O₂ tarkibli oson yonuvchan va portlovchi perekis xosil bo‟ladi. Shuning uchun katta xajmdagi efirni qayta xaydab tozalashdan oldin, albatta, yuqorida keltirilgan usulda tozalash zarur.

Metil spirti

Savdodagi tozalangan metanol tarkibida 0,02% asteton va 0,1% suv bor.

Texnik metil spirtida bu aralashmalarning miqdori 0,6 va 1%ga etishi mumkin.

Metil spirtida suv miqdori juda ko‟p bo‟lmaganligi uchun u kalstiy oqsili bilan quritilmaydi.

99,95%li metil spirti olish uchun magniy bilan 760 mm.sm.ust. bosimda deflegmatorli xaydash uskunasida qaynatib, 64⁰S temperaturadagi frakstiyasi yig‟ib olinadi.

Dastlabki ozroq miqdorda mavjud bo‟lgan astetondan tozalash uchun 500 ml metil spirtiga 25 ml furfarol va 60 ml 10%li natriy gidroksid qo‟shib, qaytar havo sovutgichi o‟rnatilgan kolbada 6-12 soat qaynatiladi. So‟ngra yuqorida keltirilgan sharoitda xaydab olinadi. Bunda kolbada furfarol va astetondan hosil bo‟lgan saqichsimon birikma qoladi.
Asteton

Texnik asteton metanol va suv bilan ifloslangan bo‟lishi mumkin. Astetonni bir nechta marta tozalash mumkin.

1. 
   usul. 1 litrli kolbaga 700 ml asteton olib, unga 20 ml suv va 20 ml 1N natriy gidroksid eritmalari aralashmasida eritilgan 3g kumush nitrat qo‟shiladi. Hosil bo‟lgan aralashma 10 minut davomida chayqatiladi. Cho‟kma filtrlab olinib, filtrat kalstiy sulfat bilan quritiladi. Quritilgan asteton defligmatorli kolbada xaylab, 56,2⁰S temperaturadagi frakstiyasi yig‟ib olinadi.
   
2. 
   usul. 400ml issiq astetonda 100g toza natriy yodit kukuni eritilib,tuz sepilgan muz ustida juda tez –3⁰Cgacha sovutiladi. Natriy yoditning astetonga birikishidan hosil bo‟lgan quyidagi tarkibli (NaI∙3C₃H₆O) kristall filtrlab, ajratib olinib, xaydash kolbasiga solinadi. Bir oz (50-60⁰C) isitilgan kristall parchalanib, 56,2⁰Cda uchgan toza asteton yig‟uvchi kolbaga yig‟ib olinadi. Regenerastiyalangan natriy yodit yana bir marta, qayta shu reakstiya ishlatilishi mumkin.
   

Benzol

Texnik benzol tarkibida 0,02%gacha, juda kam miqdorda, suv va tiofen hamda boshqa aralashmalar bo‟lishi mumkin. Tiofenni (qaynash harorati 84⁰S) benzoldan na frakstiyalovchi xaydash, na (muzlatib) kristallizastiyalash usullari bilan ajratib bo‟lmaydi. Benzol tarkibida tiofen borligini quyidagicha sifat reakstiyasini bajarib, aniqlash mumkin: 3g benzolga 10 ml konstentrlangan sulfat kislotada eritilgan 10 ml izatin eritmasi qo‟shib, chayqatiladi. Bir oz vaqtdan so‟ng ko‟kimtir yashil rangning paydo bo‟lishi, benzol tarkibida tiofen borligini bildiradi. Tiofenni yo‟qotishning eng oson yo‟li benzolga konstentrlangan sulfat kislota qo‟shib chayqatishdir. Bunda 1l benzolga 100-150ml kislota qo‟shiladi. Benzol kislota bilan to tiofen qolmaguncha yuviladi. Kislota qatlami ajratib olinib, benzol suv, so‟ngra 10%li soda eritmasi va yana suv bilan yuviladi. So‟ngra kalstiy

xlorid bilan quritilib, filtrlanadi. Filtrat xaydalib 80⁰Sdagi frakstiya yig‟ib olinadi. Tozalangan benzol turgan idishga natriy metali bo‟lakchasi solib qo‟yiladi.
Petroley efiri

Petroley efiri 40-60⁰Cda qaynaydi. Yuqori frakstiyalardan 60-130⁰Cda qaynaydigan qismi benzin, 130-200⁰Cda qaynaydigan frakstiya esa ligroin deb ataladi. Har bir frakstiya alifatik uglevodorodlarning aralashmasidir. Quyi uglevodorodlardan butan va pentan juda past (20-40⁰C) temperaturada qaynayganligi sababli kam ishlatiladigan frakstiyani tashkil etadi. Texnik petroley efiri tarkibida to‟yinmagan uglevodorodlar uchrashi mumkin. Petroley efiri xuddi benzol singari konstentrlangan sulfat kislota bilan chayqatib tozalanadi. Sulfat kislota ajratilib olingandan so‟ng, petroley efiri 10%-li sulfat kislotadagi kaliy permanganat eritmasi bilan suvli qatlamdagi yo‟qolitmaydigan binafsha ranggacha yuviladi. So‟ngra petroley efiri suv bilan yuviladi, kalstiy xlorid bilan quritiladi, xaydaladi va natriy metali bo‟lakchasi solib saqlanadi.