Rezerford tajribasi. Atomning planetar modeli. Boshlang’ich eksperimental-strukturaviy
tajribalar E.Rezerfordning (1871-1937 y.) yupqa metall plastinka sirtida (
-zarrachalarning yoyilishi
tajribasi orqali ko’rsatildi. Bu yoyilish atomning deyarli barcha massasi musbat zaryadlangan yadro-
ga yig’ilganligi bilan izohlanadi. 1911 yilda Rezerford atomning planetar modelini taklif qildi; atom
yig’ilgan, kichkina hajmdagi (atom hajmining 10-15 qism hajmini tashkil qiluvchi) musbat zaryad-
dan tarkib topgan yadro va uning neytrallab turuvchi, hamda hajm bo’yicha orbitallarda hara-
katlanuvchi (xuddi quyosh atrofida planetalar harakatlangani singari) elektrondan iborat sistemadir.
Rezerford, shogirdi Chadvik bilan mis, oltin va platina metallaridan yasalgan plastinkalar
(qalinligi taxminan 0,0005 mm) sirtiga
-zarrachalar yog’dirib, ularning metaldan o’tish yo’llarini
tekshirdi. Metall sirtida
-zarrachalar harakat yo’nalishining o’zgarishini kuzatishdi. Ko’pchilik
-
zarrachalar metalldan to’g’ri o’tib ketadi.
-zarrachalarning ozgina qismi o’z harakat yo’nalishini
o’zgartiradi. Tajribada 10000 tadan bitta
-zarracha metall sirtidan o’tishda o’z harakat yo’nalishini
o’zgartirishi yoki orqaga kaytishini aniqlandi. Bu tajribaga asoslangan holda Rezerford, atomning
yadrosida musbat zaryadlangan zarrachalar (protonlar) yig’ilgan holatda joylashadi, uning atrofida
protonlar soniga teng miqdordagi elektronlar xuddi quyosh atrofida planetalar xarakatlangani kabi
katta tezlik bilan aylanadi, degan xulosaga keldi.
-zarrachalarning metall plastinka sirtida yoyilishi:
Shunday qilib, atomning hajmi markazida kichik bir yadro bo’lib, uning atrofida elektronlar
aylanib yuradi. Demak, atom hajmining ko’p qismi bo’shliqdan iborat bo’ladi.
Atomning diametri 10
-8
sm bo’lsa, yadro diametri 10
-13
-10
-12
sm dir. Yig’ilgan 1 sm
3
hajmdagi yadrolar massasi 116 mln. tonnaga teng bo’ladi.
Rezerford tajribasini Vilson boshqa usul bilan bajarib ko’rdi.
Agar havoda chang bo’lib, bunday havo suv bug’iga to’yinsa, bug’ chang atrofida darhol
kondensatlanadi, ya’ni mayda suv tomchilariga - tumanga aylanadi. Agar havo toza bo’lsa-yu, lekin
havoda zaryadli zarrachalar - ionlar bo’lsa, suv bug’i ionlar atrofida kondensatlanadi. Agar havoda
chang ham, ionlar ham bo’lmasa, havo sovitilganda undagi to’yingan bug’ kondensatlanmaydi.
Vilson ana shundan foydalanib, atomning yadroli tuzilishga ega ekanligini yana bir bor tasdiq etdi.
U devorlari oynali kameraning bir tomoniga porshen o’rnatib, kamera ichini changsiz toza havo
bilan to’ldirdida, bu havoga suv bug’i qo’shdi. Shundan keyin kamera orqali
-zarrachalar o’tkaza
«Umumiy va noorganik kimyo» fanidan ma’ruzalar matnlari.
14
turib, porshenni sirtga tomon tez tortish yo’li bilan havoni sovutdi.
-zarrachalar havo orqali o’tar
ekan, molekulalarni bombardimon qilib, ularni ionlashtiradi. Zarrachalar atrofida darhol tuman
tomchilari paydo bo’ladi va o’tgan har bir
-zarrachalar yo’lida tuman chizig’i vujudga keladi. Bu
chiziqlarni fotosuratga olish mumkin.
-zarracha yadroga duch kelmay yoki yaqin bormay o’tsa,
uning yo’lida to’g’ri tuman chizig’i hosil bo’ladi. Agar
-zarracha yadro yonidan o’tsa, tuman
chizig’i ozgina burilgan holda ko’rinadi. Agar
-zarracha biror yadroga duch kelsa, tuman chizig’i
keskin ravishda sinadi. Bu tajribada taxminan 10 000 ta to’g’ri chiziq orasida bitta siniq chiziq
bo’ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |