Namangan muhandislik-qurilish instituti

Kimyoviy  reaksiya  tezligi.  Kimyoviy  reaksiyalar  turli  xil  tezlikda  sodir  bo’ladi.  Ulardan 

ba’zilari  sekundning  mingdan  bir  ulushida  sodir  bo’lsa,  ayrimlari  minutlar,  soatlar,  kun,  oylar  va 

yillar davomida amalga oshadi. 

Shunday  reaksiyalar  ham  ma’lumki,  ular  sharoitga  qarab  tez  va  sekin  amalga  oshishi 

mumkin,  masalan:  yuqori  haroratda  tez,  sovuqda  sekin  borishi  mumkin.  Bu  reaksiyalarning 

tezliklari orasidagi farq katta bo’lishi mumkin. 

Modda  va  moddalar  yig’indisiga  kimyoda  sistema  deyiladi.  Sistemalar  gomogen  va 

geterogen sistemalarga bo’linadi. 

Bir  xil  fazadan  tashkil  topgan  sistema  gomogen,  har  xil  fazadan  tashkil  topgan  sistema 

geterogen sistema deb ataladi. Sistemaning boshqa qismlaridan chegara sirtlari bilan ajralib turuvchi 

qismiga  faza  deb  ataladi.  Gomogen  sistemaga  gazlar  aralashmasi,  chin  eritmalar,  metallarning 

qotishmasini, geterogen sistemalarga esa dag’al dispers sistemalar, aralashmalar va hokazolar misol 

bo’ladi. 

Gomogen  sistemada  boradigan  (gomogen  reaksiyalar)  va  geterogen  sistemada  boradigan 

(geterogen reaksiyalar) reaksiyalar bir birlaridan farq qiladi. 

Gomogen  sistemada  reaksiya  sistemaning  butun  hajmi  bo’yicha  ketadi.  Masalan,  sulfat 

kislotasiga  natriy  tiosulfat  eritmasi  aralashtirilsa,  butun  hajmi  bo’yicha  oltingugurt  hosil  bo’lib, 

eritmaning loyqalanishi kuzatiladi: 

 

H

2

SO

4

 + Na

2

S

2

O

3

 = Na

2

SO

4

 + H

2

O + SO

2

 + S 

 

Geterogen  sistemalarda  esa  sistemani  tashkil  etuvchi  fazalar  sirtidagina  reaksiya  amalga 

oshadi. Masalan, metallning kislotada erishi: 

 

Fe + H

2

SO

4

 = FeSO

4

 + H

2

 



 

 

Bu  reaksiya  faqat  metall  sirtida  sodir  bo’ladi,  chunki  reaksiyaga  kirishuvchi  ikkala  modda 

shu sirtda bir biri bilan to’qnashadi. 

Gomogen reaksiya tezligi geterogen reaksiya tezligidan farq qiladi va ular har xil aniqlanadi. 

Gomogen  reaksiyaning  tezligi  reaksiyaga  kirishayotgan  yoki  hosil  bo’layotgan  moddalardan 

birortasining  konsentratsiyasini  vaqt  birligi  ichida  o’zgarishi  bilan  aniqlanadi.  Geterogen  reaksi-

yaning  tezligi  esa  vaqt  birligi  ichida  faza  sirtining  yuza  birligida  reaksiyaga  kirishgan  yoki  hosil 

bo’lgan moddalarning miqdori bilan aniqlanadi. 

Gomogen reaksiya tezligini matematik usulda quyidagicha ifodalanadi. 

t

С

V

гомоген



 

Geterogen reaksiya tezligi:  

t

S

n

V

гетероген



