Namangan muhandislik-qurilish instituti rizaev bahodir shamsiddinovich, qosimov ilhom ma

7.8-§. Quduq va zovurlarga grunt suvlarining oqib kelishi 
Suv yig‘uvchi quduqlarga grunt suvining oqib kelishi mumkin 
bo‘ladigan suv miqdorini (sarfini) bilish quriladigan zovurlar va
xandaqlar uchun katta ahamiyatga ega. Bu hol grunt suvlarining sathini 
ratsional pasaytirish choralarini loyihalashga imkoniyat tug‘diradi. 
Qurilish xandaqlarining shakliga qarab - kvadrat va to‘g‘ri to‘rtburchak 
shaklidagi xandaqlarga bo‘lish mumkin. Birinchi holda xandaq quduq 
holida, ya’ni katta diametrli vertikal burg‘ quduqlar shaklida bo‘lishi 
mumkin. Ikkinchi holda esa gorizontal ko‘rinishdagi, zovurlarga 
(ariqchalarga) o‘xshash bo‘lishi mumkin. Quduq va zovurlar pastki qismi 
suv o‘tkazmaydigan tog‘ jinslariga yetganlari, tugallangan quduqlar deb 
ataladi, agar quduqning pastki qismi suv o‘tkazmaydigan tog‘ jinslaridan 
yuqori turgan bo‘lsa, unda tugallanmagan quduqlar deyiladi.
Quduqlar.
Agar quduqlardan suv yuqoriga uzluksiz chiqarib 

---

128 
turilmasa, grunt suvining sathi o‘zgarmaydi. Suvni so‘rib chiqarishda 
depression voronka hosil bo‘ladi, quduqdagi suvning sathi esa pasayadi. 
Quduqlarning unumi debit miqdori bilan belgilanadi. Vaqt birligi ichida, 
quduqning suv bera olish xususiyati quduqning debiti deb ataladi. 
Tugallangan quduqlar holati uchun suv oqimi quyidagi formuladan 
aniqlanadi. 
r
R
h
H
K
Q
c
ln
ln
2
2





(7.11) 
Bu yerda: Q - quduqning so‘rib chiqarish vaqtidagi sarfi (debit), 
m
3

sut; K
S
– sizish koeffitsienti, m
3

sut; N - grunt suvining qalinligi, m; h 
- quduqdagi suv sathi, m; R - ta’sir radiusi, r - quduqning radiusi 
(quduqning ko‘ndalang kesim yuzi orqali aniqlanadi), m.
π o‘rniga 3,14 ni qo‘yib, natural logarifm o‘nli logarifm ko‘rinishiga 
keltirilsa, quyidagi formula kelib chiqadi: 
r
R
h
H
K
Q
c
lg
lg
36
,
1
2
2



(7.12) 
h o‘lcham taxminan (0,5-0,6)H ga teng. Tugallanmagan quduqlarga 
suv uning devorlari va pastki qismidan kelib quyiladi (7.16 va 7.17 - 
rasmlar). 
Bu hol oqimni hisoblashni murakkablashtiradi. SHunday 
quduqlarning debiti tugallangan quduqlarning debitidan kam bo‘ladi 
(7.17 - rasm). Bunda so‘rib chiqarish vaqtida suv quduqning faqat suvli 
qatlamining bir qismidangina kelib turadi. Ana shu qatlam faol qalinlik 
deb ataladi. Quduq ichidagi suvning so‘rib chiqarilguncha balandligining 
4

3 qismi aktiv qalinlik chuqurligi (R) deb qabul qilinadi, ya’ni N
0

4,3R. Bu holat tugallanmagan quduqlarning sarfi Dyupyui formulasi 
yordamida Parkyer intyerpretatsiyasi bilan hisoblashga sharoit tug‘diradi. 
Quduq o‘z suvining 
r
R
h
H
K
Q
c
lg
lg
36
,
1
2
2
0



hajmini maksimal debitda berishi uchun yondosh quduqlar ta’sir 
radiusining ikki oralig‘idan kam bulmagan masofada joylashtirilishi 
kerak. 

---

129 
Zovurlar (ariqchalar). Bular grunt suvlari sathini pasaytirish uchun 
qilinadigan mahsus inshootlardir. Ular drenajlar turkumiga kiradi. 
Ariqchalar tugallangan va tugallanmagan bo‘lishi, ularga suv oqimi ikki 
tomondan kelganda sarf quyidagicha aniqlanadi: 
R
h
H
l
K
Q
C
2
2



(7.13) 
agar oqim bir tomondan bo‘lsa, 
R
h
H
l
K
Q
C
2
2
2



(7.14) 
bo‘ladi, bu yerda: Q – suv miqdori, m
3

sut; K
S
– sizish koeffitsienti, 
m

sut; l - ariqchalar uzunligi, m; N - grunt suvining qalinligi, m; h – 
ariqcha ichidagi suv ustuni balandligi, m; R - ta’sir radiusi, m. 
Tugallanmagan ariqcha suv sarfi, tugallangan ariqchanikidan kam 
bo‘ladi: 
H
t
Q
Q
а
т
а
м
т
.
.
.

(7.15) 
Bu yerda: Q
t.m.a.
–tugallanmagan ariqcha suv sarfi; Q
t..a
- 
tugallangan ariqcha suv sarfi; t - ariqchaning pastki qismidan uning 
normal sathigacha bo‘lgan oraliq; N - grunt suvi qalinligi. 
Drenaj zovurlar ochiq va yopiq bo‘lishi mumkin (7.18-rasm). 
Ochiq zovurlar (transheyalar), ko‘pincha ariqchalar deb ataladi 
Ular yuzaroq (chuqurligi 2,5 m dan kichik bo‘lsa), yopiqlari esa 
chuqurroq bo‘ladi va ulardan, ko‘pincha, shahar hududlarida 
foydalaniladi. 

---

130 
Nazorat savollari: 
1. Tabiatda suvning aylanishini tushuntirib byering 
2. Yer osti suvlarini xossalarini tushuntirib o‘ting. 
3. Yer osti suvlarini hosil bo‘lishining kondensatsiya va 
infil’tratsiya (shimilishi) nazariyalari ma’nosini izoxlang
4. Yuzaki va grunt suvlari qandfy yo‘llar bilan hosil bo‘ladi? 
5. Artezian bosimli suvlar qaysi yo‘llar bilan hosil bo‘ladi? Artezian 
quduqlari nima? 
6. Yer osti suvlari rejimi nima? 
7. Sizish holati qonuniyatining asosiy formulasini tushuntiring? Yer 
osti suvlari oqimining soxta va haqiqiy harakat tezligi nima? 
8. Sizish koeffitsienti nima? Uning qiymatiga ta’sir qiluvchi 
omillarni ko‘rib chiqing. Sizish koeffitsienti qaysi usullar bilan 
aniqlanadi? 
9. Gorizontal va qiya kesimli maydonlarda suv sarfi qanday 
aniqlanadi? 10. Tugallangan va tugallanmagan quduqlardagi 
bosimli va bosimsiz suvlarning oqim sarfi qanday aniqlanadi? 
11. O‘zaro ta’sirdagi quduqlar deb qaysi quduqlarga aytiladi?
12. Ulardan yer osti suvlarini sathini pasaytirish uchun ishlatish 
mumkinligini tushuntiring?