Namangan muhandislik-qurilish instituti rizaev bahodir shamsiddinovich, qosimov ilhom ma

3.4.2-§. CHo‘kindi tog‘ jinslarining kimyoviy va mineralogik tarkibi 
Qurilish maqsadlarida ishlatilayotgan cho‘kindi tog‘ jinslari 
ko‘pincha quyidagi kimyoviy tarkibga ega bo‘ladi: Amorf va kristall 
ko‘rinishdagi qumtuproq (suvli va suvsiz), alyumosilikatlar (asosan 
suvlilari), karbonatlar (suvsizlari), sul’fatlar (suvli va suvsiz). Ana shu 
birikmalardan qurilishda ishlatiladigan cho‘kindi tog‘ jinslarining asosiy 
minerallari hosil bo‘ladi: kvarts, opal, kaolinit, kal’tsit, magnezit, dolomit, 
gips, angidrit. 
Kvarts (kristalli qumtuproq) nurashga chidamliligi sababli kimyoviy 
o‘zgarishsiz qolib, ko‘plab cho‘kindi tog‘ jinslarining (qumlar, 
qumtoshlar, giltuproqlar) tarkibiga kiradi. Amorf holatida opal-minerali
ko‘rinishida uchraydi. 
Opal (SiO
2

nH
2
O) kvartsga nisbatan bo‘shroq, zichligi-1900-2500 
kg

m
3
va mustahkamligi kamroqdir. Opal juda mayda zarrali va ichki 
tuzilishi ko‘p mayda g‘ovakchalardan tashkil topgani sababli kal’tsiy 
gidrooksid va oksidlar bilan shiddatli reaktsiyaga kirishadi. Amorfli 
qumtuproqning bu hossasi aralash mineral bog‘lovchi moddalar ishlab 
chiqarishda keng ishlatiladi. 
Kaolinit (Al
2
O
3

2SiO
2

2H
2
O) alyuminiyning suvli silikatlari bo‘lib, 
dala shpatlari va slyudalarning parchalanishidan hosil bo‘ladi. Rangi 
begona aralashmalar bo‘lmasa oq rangda bo‘ladi, zichligi-2600 kg

m
3
, 
qattiqligi–1 ga teng. Kaolinit va Al
2
O
3

nSiO
2

mH
2
O turdagi suvli 
alyumosiliqatlar gillarni hosil qiluvchi asosiy minerallardir. Ular 
ohaktoshlar, qumtoshlar, gipslar va boshqa cho‘kindi jinslar tarkibiga 
aralashgan bo‘ladi. Ularning tog‘ jinslarining tarkibida bo‘lishligi, 
sovuqbardoshligi va suvbardoshligini kamaytiradi. 
Kal’tsit (CaCO
3
) mukammal birikuvga ega bo`lib, zichligi-2700 
kg

m
3
, qattiqligi 3 ga teng. Kal’tsit kislotalarda yeriydi, suvda oz yeriydi. 
Ohaktoshlar tarkibida eng ko‘p tarqalgan mineral rangi oq, kulrang, 
ba’zan tiniq rangda bo‘ladi.

---

38 
Magnezit (MgCO
3
) zichligi 2900-3100 kg

m
3
, qattiqligi 3,5-4,5 ga 
teng. Kal’tsitga ko‘ra tabiatda kam tarqalgan. 
Dolomit (CaCO
3

MgCO
3
) fizikaviy xossalari jihatidan kal’tsitga 
yaqin turadi, qattiqligi 3,5-4, zichligi 2900 kg

m
3
ga teng, mustahkamligi 
yuqori. Rangi aralashmalar borligiga qarab, oqdan to‘q kul ranggacha 
o‘zgaradi. U ohaktoshlar va boshqa cho‘kindi jinslar tarkibida uchraydi. 
Gips (CàSO
4
.2H
2
O) kristall tuzilishli mineral bo‘lib, kristallari-
donador, ustunsimon, plastinkasimon, ninasimon va tolali tuzilishga ega 
bo‘lishi mumkin. Rangi oq bo‘lsada, aralashmalar borligiga qarab rangi 
o‘zgarib boradi. Bir xil yo‘nalishli birikishga ega. Gipsning zichligi-2300 
kg

m
3
, qattiqligi-2 ga teng bo‘lib, suvda osongina yeriydi. Gips tog‘ 
jinsini tashkil etadi. 
Angidrit (CàSO
4
) gipsning suvsiz ko‘rinishi bo‘lib, shu nomdagi 
jinsni tashkil etadi. Zichligi 2900-3000 kg

m
3
, qattiqligi 3-3,5 ga teng.