Namangan muhandislik-qurilish instituti kimyoviy texnologiya

Nomi	Formulasi	Suyuqlanish harorati, ^OS
Qaynash harorati, ^OS
Metan	CH4	– 184	– 162
Etan	C2H6	– 172	– 88
Propan	C3H8	– 190	– 42
Butan	C4H10	– 135	– 0,5
Izobutan	izo-C4H10	– 140	– 10
Pentan	C5H12	–132	36
Izopentan	izo-C5H12	–161	28
Geksan	C6H14	– 94	69
Geptan	C7H16	– 90	98
Dekan	C10H22	– 30	174
Pentadekan	C15H32	10	266
Geksadekan	C16H34	18	287
Eykozan	C20H42	37	348

Alkanlarning kimyoviy xossalari. To’yingan uglevodorodlar oddiy sharoitda ancha passiv bo’lib, kimyoviy reaktsiyalarga juda qiyin kirishadi. Shuning uchun ular parafinlar (parum offinic – aktivmas) deb ataladi. Buning sababi, uglerod-uglerod va uglerod-vodorod bog’lari mustahkam oddiy bog’lar bo’lib, ularning bog’lanish energiyasi 83 kkal/molga teng. To’yingan uglevodorodlarda barcha uglerod atomlarining bog’lari to’yingan bo’lganligi uchun ular birikish reaktsiyalariga kirishmaydi. Ammo ular katalizator ishtirokida, nur va harorat ta’sirida o’rin almashinish reaktsiyalariga kirishadi.

Galogenlash. Alkanlar ftor bilan shiddatli, xlor bilan nur ta’sirida reaktsiyaga kirishadi. Metanni xlorlash nur yoki qizdirish bilan boradi:

Reaktsiya radikal mexanizmida boradi (SR):

Reaktsiya natijasida hosil bo’ladigan metil radikali deyarli tekis tuzilishga ega bo’lib, reaktsiyaga juda tez kirishadi. Metil radikalining uglerod atomi sp2 –gibridlanish holatida bo’lib, juftlashmagan agmatic p-orbitali - bog’ tekisligining ustida va ostida joylashgan:

metil radikali - bog’lari

Tarmoqlangan zanjir tutgan radikallar barqaror bo’ladi. Ulardagi juftlashmagan agmatic boshqa atom va guruhlarning musbat induktiv effekti (+I) va fazoviy ta’sirida delokallashadi.

Radikallarning barqarorligi quyidagi qatorda ortib boradi:

CH₃  CH₂CH₃  CH(CH₃)₂  C(CH₃)₃
Nitrolash. Alkanlar suyultirilgan nitrat kislota yoki azot oksidlari bilan qizdirilsa, nitrobirikmalar hosil qiladi. Rus olimi M.I.Konovalov to’yingan uglevodorodlarni yuqori bosim ostida suyultirilgan nitrat kislota bilan qizdirib (140 OS ) nitroalkalar hosil qildi:

R—H + HNO₃  R—NO2 + H2O

Nitrolash reaktsiyasida organik birikmalardagi uchlamchi uglerod atomidagi vodorod nitroguruhga oson almashinadi.

Sanoatda nitrobirikmalar to’yingan uglevodorodlarga nitrat kislota bug’lari yoki azot (IV)- oksid ta’sir ettirib olinadi.

Sulfoxlorlash. Alkanlar SO₂ va Cl₂ bilan ultrabinafsha nur ta’sirida reaktsiyaga kirishib alkansulfonilxloridlar hosil qiladi:

R—H + SO₂ + Cl_­2  RSO₂Cl + HCl

Sulfooksidlash. Alkanlar SO₂ va O₂ bilan ultrabinafsha nur ta’sirida reaktsiyaga kirishib alkansulfonlar hosil qiladi:

R—H + 2SO₂ + O₂  2RSO2OH