Namangan muhandislik-qurilish instituti kimyoviy texnologiya

VI. GLOSSARIY
TEXNOLOGIYA – termini grekcha so’zdan olingan bo’lib: téchne – san’at yoki hunar va logos – fan so’zlaridan tarkib top­gandir. Texnologiya sanoatning turli sohalarida, qurilishda materiallarga, yarimmahsulotlar yoki buyumlarga, xomashyolarga ishlov berish va qayta ishlash usullari yig’indisi hisoblanadi, bundan tashqari, yuqoridagi chora va uslublarni yaratish va takomillashtituvchi, ilmiy fah tarmogi texnologiya fani hisoblanadi. Ishlab chiqarishning asosiy qismi hisoblangan xomashyolarni qazib olish, ishlov berish, qayta ishlash, tashish, omborga joylashtirish, saqlash texnologiyasi ham mavjud.
TEXNOLOGIYA – ma’lum bir ishlab chiqarish jarayonlari yig’indisidan iborat. Bu jarayonlarni o’rganuvchi fan esa texnologiya fani hisoblanadi.
MEXANIKAVIY TEXNOLOGIYA – turli xil detallarni mexanik qayta ishlash bo’lib, ularni shakli va ayrim fizikaviy xossalarini o’zgartirish hisoblanadi.
KIMYOVIY TEXNOLOGIYA – barcha kimyoviy jarayonlarni o’rganadi.
DIFFUZIYA – diffuziya (lotichadan diffusio — tarqalish, oqish)         bir-biriga yaqin joylashgan moddalarni, modda zarrachalarining issiqlik harakati natijasida bir-biriga kirishishi hisoblanadi.
KONVEKTSIYA – konvektsiya (lotichadan convectio — keltirish yoki etkazish)  suyuqliklarda, gazlarda yoki oquvchan moddalarda issiqlikni moddalar oqimi yordamida o’tkazish yoki etkazish hisolanadi.
DINAMIKA – (lotinchadan dynamikós — kuchli, dýnamis — kuch) mexanikaning bo’limi hisoblanib, material zarrachalarni ularga ta’sir qilingan kuch ta’siridagi harakatini o’rganadi.
TERMODINAMIKA – makroskopik sistemalarni umumiy xossalarini to’g’risidagi ta’limot bo’lib, termodinamik muvozanat holatidagi bo’lgan va bu holatdagi sistemajarni bir-biriga o’tish jarayonlarini o’rganadi.
KIMYOVIY TERMODINAMIKA – fizik kimyoning bo’limi bo’lib, kimyoning termodinamik hodisalarini o’rganib, moddalarni termodinamik xossalari ularning tarkibi va agregat holatiga bog’liqligini ko’rib chiqadi. Kimyoviy termodinamika termokimyo, kimyoviy muvozanat va eritmalar to’q’risidagi ta’limot(xususan elektrolitlar), elektrod potentsiallari nazariyasi, yuza hodisalari termodinamikasi bilan uzviy bog’lanishda rivojlanadi.
KIMYOVIY KINETIKA – kimyoviy reaktsiyalarning kinetikasi kimyoviy jarayonlar to’g’risagi ta’limot bo’lib, kimyoviy reaktsilarni vaqt bo’yicha borishi, tezligi va mexanizmi qonuniyatlarini o’rganadi.
MINERAL – (frantsuzchadan minéral, eski lotinchadan minera — ruda) tabiiy jism bo’lib, taxminan kimyoviy tarkibi va fizikaviy xossalari bir xil bo’lib, yer yuzasida yoki tubida(va boshqa kosmik jismlarda) sodir bo’lgan fizika-kimyoviy jarayonlar natijasida hosil boladi, asosan tog’ jinslari, ruda, meteroitlarning tarkibiy qismi hisoblanadi.
PLASTINKA – yassi parcha, qandaydir qattiq yoki egiluvchan(elastik) jismning yupqa tasmasi.
REAKTSIYA – (lotinchadan actio — ta’sirlashuv) 1) qandaydir ta’sir qiluvchi, qo’zg’ovchi, keltirib chiqaruvchi, taasurot qoldiruvchi ta’sirida sodir bo’ladigan harakat, holat, jarayon hisoblanadi (psixologik reaktsiya, kimyoviy reaktsiya, yadro reaktsiyasi). 2) Eksperimental usulda kimyoviy, fizik yoki biologik ta’sir orqali belgilangan sharoitlarni yaratish(masalan, eritrotsidlarni cho’ktirish reaktsiyasi).
RUDA – tarkibida metall birikmalarining sanoat maqsadlari uchun ishlatilish texnik jihatdan mumkin va iqtisodiy samarali bo’lgan tabiiy mineral hosilalar.
NORUDA – ruda bo’lmagan foydali qazilmalar, nometall foydali qazilmalar, sanoatda va qurilishda tabiiy holda yoki mexanik, termik, kimyoviy qayta ishlangan holda, hamda ulardan nometall elementlar va ularni birikmalarini ajratib olish uchun foydalaniladigan yonmaydigan qattiq tog’ jinslari yoki minerallar.
KONTSENTRAT – [yangi lotinchada concentratus — jamlangan, kontsentrlangan, lotinchada con (cum) — birga, birgalikda va centrum — markaz, biror narsa to’plangan joy] boshlang’ich mahsulotga nisbatan ishlstish uchun qulay va keyingi qayta ishlash uchun yaroqli tog’ sanoatida foydali qazilmalarni boyitish mahsuloti.

MODDANING AGREGAT HOLATI – moddalarning agregat holati: moddaning qattiq, suyuq va gaz holati

DOMNA JARAYONI – (domna ishlab chiqarichi) - temir rudalarini yoki bo’laklangan(burda) temir rudasi kontsenratlarini domna pechlarida qaytarish jarayoni orqali quyish.
FLOTATSIYA – (frantsuzchadan flottation, yo’ki flotter – suzmoq)  qattiq modda mayda zarrachalarining (asosan minerallarning) ularning suvda turlicha ho’llanishiga asosan ajratilish jarayoni. Gidrofob (suvda ho’llanmaydigan)zarrachalar sirt chegarasida(masalan, gaz va suv), tanlanish asosida mustahkam joylashadi va gidrofil(suvda ho’llanadigan) zarrachalardan ajraladi. Flotatsiya jarayonida gaz yoki moyning mayda zarrachalari suvda ho’llanmaydigan modda zarrachalarini o’ziga yopishtirib oladi va aralashmaning yuqorisiga olib chiqadi.
SUSPENZIYA – (eski lotinchada suspensio, — aralashtirish, lotinchada suspendo — aralashtiraman) Suyuq dispers muhitda bir xilda taqsimlangan qattiq moddaning mayda zarrachalaridan(dispers faza) tashkil topgan dispers sistema.
GIDRAVLIKA –(grekchada hydraulikós — suvga oid, hydor — suv va aulos — quvur)         suyuqliklarning harakati va muvozanati qonuniyatlari to’g’risidagi fan bo’lib, bu qonuniyatlarni muhandislik amaliyotida qo’llashni o’rganadi.
FILTR – (frantsuzchada agmat, eski lotinchada filtrum, – kigiz namat)ichida filtrlovchi to’siq bo’lgan apparatda tarkibida suyuq, qattiq fazalari bo’lgan bir jinsli bo’lmagan sistemalarni ajratiladi, quyultiriladi yo’ki tindiriladi.
ABSORBSIYA - (lotinchada absorptio — singdirish; o’ziga olish;; singish; singib ketish, yo’ki absorbeo — yutilish) gazlar aralashmasidan moddalarni suyuqlikka yutilishi.
SIKLON – (grekchadan kyklon — buraladigan, aylanadigan) texnikada qattiq zarrachalarni gaz moddalardan ajratish qurilmasi, siklonga tushadigan tozalanadigan gaz qurilmaning aylanma bo’shliq hosil qiluvchi silindrik shaklidagi qismida aylanma harakat qiliganda qattiq modda zarrachalari idish devorlariga urilib siklon tubidagi konus shaklidagi qismga sirg’alib tushadi va yig’ladi(havo siklonning yoqori qismidan tashqariga chiqarib yuboriladi).
KORROZIYA – (qadimiy lotinchada agmatic — emirilish)         (geologiyada):

1. 
   tog’ jinslarini suvning kimyoviy ta’sirida yoriqlar, ariqchalar, chuqurchalar, kovaklar, o’ralar, gorlar va boshqa turdagi bo’shliq va chuqurliklar hosil qilib buzilishi, bunday o’zgarishlar ayniqsa bo’sh tog’ jinslarida, masalan, osh tuzi, gips, ohaktosh va boshqalarda ko’plab kuzatiladi.
   
2. 
   Kristallanishning birinchi bosqichida ajralib chiqqan yirik kristallarni yoki magma bilan o’ralayotgan davrida tog’ jinslarini (kselonitlar) magma suyuqlanmasi yoki lava ta’sirida yemirilishi va qisman erishi.
   
3. 
   Metallarni tashqi muhit(korrozion muhit) bilan kimyoviy yoki elektrokimyoviy ta’sirlashuvi natijasida yemirilishi metallar korroziyasi hisoblanadi.
   

КСЕНОЛИТ – (grekchadan xénos — begona va líthos — tosh)          begona tog’ jinsi parchasini agmatic tog’ jinsi bilan o’rab olingan aralashmasi.

KAZEIN – (lotinchada caseus – pishloq, sir), murakkab oqsil bo’lib, proteolit ferment(proteaza, peptid – gidrolaza)lar ta’sirida sutning ivishida kazeinogenda hosil bo’ladi. Tvorog(og’iz)ning asosiy tarkibiy qismi. Bo’yoqlar, yelimlar, plastmassalar, sun’iy oziq-ovqatlar ishlab chiqarishda foydalaniladi.
FOSFORIT- Фосфориты         осадочные горные породы, сложенные более чем на 50% аморфными или микрокристаллическими минералами группы Апатит а (или в пересчёте на P2O5 свыше 18%). В геологоразведочной практике к Ф. часто относят также породы, содержащие от 5 до 18% P2O5, особенно при условии открытой добычи и лёгкой обогатимости полезного ископаемого.
RESURS – ресурс, рессурс, рессурса, (ressource). Запасы, источники чего-н. Природные ресурсы. Экономические ресурсы. Трудовые ресурсы (часть населения страны, к-рая способна работать, участвовать в процессе производства).
КОМПЛЕКСНЫЕ СОЕДИНЕНИЯ    -     координационные соединения, химические соединения, состав которых не укладывается в рамки представлений об образовании химических связей за счет неспаренных электронов. Обычно более сложные Комплексные соединения образуются при взаимодействии простых химических соединений. Так, при взаимодействии цианистых солей железа и калия образуется Комплексные соединения — ферроцианид калия: Fe (CN)2 + 4KCN = K4[Fe (CN)6]. К. с. Широко распространены. Общее число уже синтезированных комплексных соединений, по-видимому, превышает число соединений, обычно относимых к простым. Комплексные соединения существуют в растворах, расплавах, в кристаллическом и газообразном состоянии. Переход вещества из одного физ. Состояния в другое может приводить к изменению состава и строения Комплексные соединения, к распаду одних комплексных группировок и образованию новых.