Namangan muhandislik-qurilish instituti iqtisod kafedrasi milliy hisoblar tizimi

Bu schyotning tuzilish sxemasi quyidagicha: Ishlatilishi
Resurslar
Aktivlar qiymatining o'zgarishi: -tabiiy ofatlarnatijasida; -yong'inlar sababli; -urushlar natijasida; -boshqa falokatlarnatijasida.	Passivlar qiymatiningo'zgarishi: -tabiiy ofatlarnatijasida; -yong'inlar sababli; -urushlar natijasida; -boshqa falokatlarnatijasida.

85

Inflyatsiya jarayonlari natijasida aktivlar va passivlarning qiymatlarining o'zgarishi aktiv va passivlarni qayta baholash schyotida hisobga olinadi. Bu schyotning tuzilish sхemаsi quyidаgichа: ЬЫаШкЫ	Resurskr
Qayta baholash natijasida aktivlar qiymatining o'zgarishi	Qayta baholash natijasida passivlar qiymatining o'zgarishi

Bu schyot ko'rsatkichlari orqali institutsion sektorlar aktivlarining joriy baholardagi haqiqiy qiymati miqdorining inflyatsiya jarayonlari natijasida qanday o'zgarganligini ko'rish mumkin.

6. 
   Qayta baholash hisoblamasi va uning ko'rsatkichlari.
   

Milliy hisoblar tizimi ko'rsatkichlari birinchi navbatda joriy bozor baholarida hisoblanadi. Bu ko'rsatkichlar kuzatilayotgan davrda xalq xo'jaligida ishlab chiqarilgan mahsulot va xizmatlarning amaldagi qiymatini va ishlab chiqarishda qatnashuvchilarning olgan daromadlarining amaldagi miqdorini ifodalaydi. Bu ko'rsatkichlar orqali iqtisodiyot tarmoqlari va sektorlarining strukturasini, ya'ni ularning milliy iqtisodiyotga qo'shgan xissalarini, mamlakatda ishlab chiqarilgan va iste'mol qilingan mahsulot va xizmatlar proporsiyalari, iste'mol va jamg'arma o'rtasidagi munosabatlarni ko'rish mumkin. Bundan tashqari, Yalpi ichki mahsulot bilan davlat byudjeti, byudjet kamomadi, davlat qarzi, pul massasi ko'rsatkichlari o'rtasidagi munosabatlarni tahlil qilish mumkin. Lekin, joriy baholardagi ko'rsatkichlar orqali ishlab chiqarilgan va iste'mol qilingan tovar va xizmatlarning fizik hajmlarini ko'paygan yoki kamayganligini, xalq xo'jaligining tarmoqlarida ishlab chiqarishning haqiqiy hajmlari o'tgan davrlarga nisbatan o'sgan yoki kamayganligini bilish imkoniyati yo'q. Shu munosabat bilan, joriy baholardagi ko'rsatkichlarni o'zgarmas (qiyosiy) baholarda baholash zarurati tug'iladi.
Joriy baholardagi ko'rsatkichlarni o'zgarmas baholarda hisoblash natijasida bu ko'rsatkichlar orqali ifodalanayotgan iqtisodiy jarayonlarni sifat va miqdor jihatdan qanday o'zgarganligi to'g'risida tasavvurga ega bo'lamiz. Bu jarayonlarning bir necha yillar (chorak, oy) mobaynida rivojlanish tendensiyalarini ifodalovchi dinamik qatorlarga ega bo'lamiz. Bu esa kechayotgan iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish, chuqur tahlil qilish, kelajakda bu jarayonlarni qanday rivojlanishini ko'rsatuvchi istiqbol ko'rsatkichlarini aniqlashga imkon yaratadi. Bunday axborot bazasidan foydalanilgan holda, mamlakatda o'tkazilayotgan islohotlarning natijalarini bashorat qilish, turli ssenariylar asosida iqtisodiy islohotlar o'tkazish yo'llarini (iqtisodiy- matematik modellar yordamida) sinovdan o'tkazishga yo'l ochib beradi.
MHT tavsiyasiga ko'ra, ko'rsatkichlarni o'zgarmas baholarda hisoblashda o'zgarmas baho sifatida 2 xil davrdagi baholar asos qilib olinishi mumkin: 1) hamma ko'rsatkichlar uchun ma'lum bir yil asos (bazis) qilib olinib, joriy bahodagi


86




ko'rsatkichlar shu yilning o'rtacha baholarida baholanadi. Cdatda bazis yili har 5 yilda o'zgartirib turiladi; 2) hamma ko'rsatkichlar o'tgan yilning o'rtacha baholarida baholanadi. Cdatda inflyatsiya jarayonlari yuqori bo'lgan mamlakatlarda 2-usulni qo'llash tavsiya etiladi. Chunki, bunday vaqtda 1-usul bilan o'zgarmas baholarda baholashda yo'l qo'yiladigan \atolik 2-usulga nisbatan kattaroq bo'ladi.
O'zgarmas baholarda baholash metodlarini ko'rib chiqishdan avval qaysi ko'rsatkichlarni o'zgarmas baholarda baholash mumkin va maqsadga muvofiqligini ko'rib chiqamiz.
Umuman aytganda, MHTning hamma ko'rsatkichlarini o'zgarmas baholarda baholash mumkin. Amaliyotda esa, ko'rsatkichlarni “miqdor” va “baho” elementlariga ajratish mumkin bo'lgan (ya'ni statistikada miqdori va bahosi bor) ko'rsatkichlarni o'zgarmas baholarda baholash nisbatan engilroq. Bunday ko'rsatkichlar qatoriga Yalpi ishlab chiqarish (YAICH), oraliq iste'mol (CI), import, eksport, ish haqi, milliy boylikni tashkil qiluvchi ko'rsatkichlar va boshqalarni qo'shish mumkin.
Yalpi ichki mahsulot (YAIM) yoki yalpi qo'shilgan qiymat (YAQQ) kabi agregatlarni o'zgarmas baholarda baholashda ularni tashkil qiluvchi element (YAICH, CI yoki ish haqi, ishlab chiqarish uchun sof soliqlar, asosiy kapitalning iste'moli, foyda yoki aralash daromad)larni alohida-alohida o'zgarmas baholarda baholab, keyin bu agregatlar o'zgarmas baholarda hisoblanadi.
YAIM ko'rsatkichining fizik hajmining o'sishi (kamayishi) mamlakat miqyosida ishlab chiqarilgan mahsulot va \izmatlarning o'sganligini (kamayganligini) ifodalaydi. Tarmoqlar va sektorlar YAQQ ko'rsatkichining fizik hajmini o'sishi (kamayishi) esa \alq \o'jaligining tarmoq va sektorlarida ishlab chiqarishning o'sgan (kamaygan)ligini ko'rsatadi.
Ish haqining fizik hajmi uy \o'jaligining real daromadlarining o'zgarishini ko'rsatuvchi miqdor bo'lmay, u ishlab chiqarishga ketgan \arajatning miqdorini ko'rsatuvchi ulushning o'zgarishini ifodalaydi. Chunki, ish haqi ishlab chiqarishda \arajat sifatida o'sishi mumkin, lekin \uddi shu davrda ish haqining sotib olish qobiliyati pasaygan bo'lishi mumkin.
Ish haqining o'zgarmas baholardagi qiymati orqali mehnatning mahsuldorligi va ishlab chiqarishning samaradorligini tahlil qilishda foydalaniladi. Masalan, jamiyat mehnatining mahsuldorligi indeksini topish uchun YAIM fizik hajmi indeksini ish haqi fizik hajmi indeksiga bo'lib topiladi. Hozirgi vaqtda, amaliyotda bu ko'rsatkich YAIM fizik hajmi indeksini ishlab chiqarishda bandlik soni indeksiga bo'lib topiladi. Bu usulda ishchi-\izmatchilarning malakalarini oshganligi faktori hisobga olinmaydi va natijada inson mehnatining mahsuldorligi dinamikasi aniq hisoblanmaydi.
MHTda ayrim ko'rsatkichlarning fizik hajmlarini o'zgarmas baholarda baholab bo'lmaydi. Bunday ko'rsatkichlar qatoriga transfertlarni, investitsiya, qarz berish va olish manbalarini qo'shish mumkin.


87




O'zgarmas baholarda hisoblashning bir necha usullari mavjud. Ulardan asosiylari quyidagilar:
-baholar indeksi orqali deflyatsiya usuli;
-fizik hajm indeksi yordamida bazis davridagi ko'rsatkichlar orqali ekstropolyasiya qilish usuli (qisqacha ekstropolyasiya usuli);
-to'g'ridan-to'g'ri o'zgarmas baholarda baholash usuli;
-ko'rsatkichlarni xarajat elementlarini deflyatsiya qilish usuli;
-ikki marotaba deflyatsiya usuli (2D).