Namangan muhandislik-qurilish instituti «elektr energetika» kafedrasi «elektrotexnika va elektronika»

Magnit va elektr kattaliklarni SI sistemasidagi birliklari.

Kattaliklar	Kattaliklar nоmi	Қisqacha nоmi		Birlik kattalik lari
		Rus	Lоtin
Elektr tоki	Amper	A	A	A
Elektr zaryadi	Kulan	Kl	S	A*s
Kuchlanish va EYuK	Vоl t	V	V	VTG’A
Elektr qarshilik	Оm	Оm	Ω	VG’A
Elektrsig’imi	Farada	F	F	KlG’V
Induktivlik	Genri	Gn	N	Vb*A
Magnit оqimi	Veber	Vb	Wb	Kl*Оm
Magnit induktsiyasi	Tesla	T	T	VbG’m^2
Magnit maydоn kuchlanganligi	Amper/ metr	A/M	A/M	A/M
Magnik yurutuvchi kuch	Amper	A	A	A
Elektr tоkining ishi	Djоul	J	J	H*v
Aktiv quvvat	Vatt	Vt	W	A*V*cos
Reaktiv quvvat	Var	Var	Wk	A*V*sin
To’la quvvat	VA	VA	Wk	A*V

1-Tajriba ishi.

O'ZGARMAS TOK ELEKTR ZANJIRLARINI TEKSHIRISH

1.Ishning maqsadi

• 
  alohida shaxobchalardagi kuchlanish tushuvini aniqlash (Om qonuni asosida).
  
• 
  aralash ulangan o'zgarmas tok elektr zanjirlarini yig’ishini va ularni hisoblashni o'rganish.
  

2.Nazariy ma'lumotlar

Elektr zanjiri deb elektr tokini elektr energiya manbaidan elektr toki iste'molchilarigacha shu energiyani yetkazadigan yopiq yo'lni tashkil qiluvchi qurilma va elementlarga aytiladi. Zanjirning asosiy elementlariga (generator) ulovchi simlar va iste'molchilar kiradi. Iste'molchilarni manbaga ulashda ketma-ket, parallel va aralash ulash qo'llaniladi.

Birinchi holatda rezistorlar R1 , R2 , R n kuchlanish manbai bilan U yakka kontur hisoblanadi. (Rasm-4.1) va bu zanjirda bir xil tok (I) oqadi. Bu xolatda har bir qarshilikda Om qonuniga asosan kuchlanishlar tushuvi hosil bo'ladi:

U_к =IR_к U₁=I R₁ U₂=IR₂ U₃=IR₃ U_n=IR_n tushuvi hosil bo'ladi. (k- qarshiliklar tartib nomeri).


Boshqa tomondan Kirxgofning 2 chi qonuniga asosan barcha kuchlanishlar yig’indisi kirish kuchlanishiga teng bo'ladi, ya'ni

U_к=U₁+U₂+…+U_n=IR₁+I₂R₂+…+IR_n=I(R₁+R₂+…+R_n) =IR_экв

Bu yerda R_экв = R₁+R₂+…+R_n .

Ekvivalent yoki yig’indi qarshilik shunday bir qarshilikki, kuchlanish manbai U ga ulanganda, xuddi ketma-ket ulangan qarshiliklardagi tokka teng bo'lgan tok hosil bo'ladi. Elektr zanjiridagi tok qo'yidagi formula bilan aniqlanishi mumkin:

I₁ = U₁/ R = U₂/ R₂ = U₃/R₃ ; [A]

Har bir elektr energiya iste'molchisidagi aktiv quvvat qo'yidagiga teng bo'ladi:

Р₁=U₁  I ; Р₂=U₂  I; Р_n=U_nI ; [Vt]

Elektr zanjirning aktiv quvvati qo'yidagiga teng:

Р=UI=U₁I+U₂I+U₃I+…+U_nI I [Vt]

O'zgarmas tok elektr zanjirlari umumiy holatda elektr energiya manbalari, elektr energiya iste'molchilari, o'lchash asboblari, kommutasion apparatlar, ulagich sim va o'tkazgichlardan iborat bo'ladi. Zanjirning asosiy elementlari (generator) ulagich simlar va iste'molchilar hisoblanadi. Elektr energiya manbalarida boshqa tur energiyasi (gidro, yonilg’i, atom va hokazo) elektr energiyasiga aylantiriladi. Elektr energiya iste'molchilarida manbalarning elektr energiyasi, boshqa bir holatga, misol uchun mexanik energiya, issiqlik energiyasiga va kimyoviy energiyalarga o'zgartiriladi.

Iste'molchilarni elektr energiya manbaiga ulashni usuliga ko'ra ketma-ket, parallel va aralash ulashlarga bo'linadi. Parallel ulash vaqtida R1, R2, va Rn qarshiliklar bir xil kuchlanish manbai U da bo'ladi, ya'ni:U=I₁R₁=I₂R₂=…=I_nR_n

Bunday holatda, har bir qarshilik o'zining avtonom tokiga ega bo'ladi. I_к =U|R_к ; natijada Kirxgofning 1-chi qonuniga asosan zanjirdagi umumiy tok, aloxida iste'molchilardagi toklani yig’indisidan iborat bo'ladi, ya'ni:

I=I₁+I₂+…+I_n=U/R _э=₁/R₁+U₂/R₂+…+U_n/R_n

Bu yerda 1/R _экв=1/R₁+1/R₂+…+1/R_n

Oddiy o'zgarmas tok elektr zanjirlaridagi tok va kuchlanishlarni aniqlash Kirxgof qonunlari asosida amalga oshiriladi.

3. Ishning bajarish tartibi

1.Rasm-3.2 da keltirilgan sxemani yig’ing.

2.Kerakli asboblar:

-Ye1-50 V li kuchlanish manbai;

-R1 - R2- R3- R4- R5-PEV-7,5-200 Om li rezistorlar;

-V–0-50 V gacha bo'lgan o'zgarmas tok voltmetri.

3. Sxemani «a» va «v» uchlarini 50 V li kuchlanish manbaiga ulang.

4
. Zanjirdagi har bir elementdagi kuchlanishlar tushuvini voltmetr yordamida o'lchang va 1-jadvalga yozing.

5.O'lchash natijalariga asoslanib, har bir tarmoqdagi toklarni hisoblang va 1-jadvalga yozing.

6. Е₁=50В, R₁=220 Om va R2=R3=R4=R5=200 Om ga teng bo'lsa, o'zgarmas tok murakkab zanjirlarini hisoblash usullaridan foydalanib, har bir tarmoqdagi toklarni hisoblab toping.

7. 5 chi va 6 chi bandlarda aniqlangan toklarni taqqoslang va o'z xulosalaringizni daftarga yozing.
2.1- jadval

№	O'lchash natijalari						hisoblash natijalari
	Е V	U1 V	U2 V	U3 V	U4 V	U5 V	I1 А	I2 А	I3 А	I4 А	I5 А
1
2

S i n o v s a v o l l a r i
1.Om qonunini ifodalang va uni qo'llashga misollar keltiringg’

2.Zanjirni ekvivalent qarshiligi nimag’

3.Zanjirni bir qismi va butun zanjir uchun Om qonunini yozing, ichki va tashqi zanjirlar uchung’

4.Bir nechta e.yu.k. li yopiq kontur uchun Kirxgofning 2-chi qonunini ifodalangg’ Bu holatda konturlardagi har bir e.yu.k. ning ishorasi qanday aniqlanadi?

2-Tajriba ishi.

REZISTOR, INDUKTIV G’ALTAK VA KONDENSATOR ELEMENTLARI KETMA-KET, PARALEL VA ARALASH ULANGAN BIR FAZALI SINUSOIDAL O’ZGARUVCHAN TOK ELEKTR ZANJIRLARINI TEKSHIRISH
1.Ishning maqsadi

• 
  aktiv qarshilik R induktivlik L va sig’im S dan iborat bo'lgan bir fazali o'zgaruvchan tok zanjirida Om va Kirxgof qonunlarini tekshirish.
  
• 
  zanjirning aktiv, reaktiv va to'la qarshiliklarini topish, hamda kuchlanish va tok orasidagi faza burchak siljishini o'lchash natijalari asosida vektor diagrammalar qo'rishni o'rganish.
  

Nazariy ma'lumotlar

Har qanday uchta passiv elementlardan tashkil topgan o'zgaruvchan tok elektr qurilmalari elektr zanjiri hisoblanadi; -aktiv qarshilik r elektr energiyasini sochilishini xarakterlaydi. (Elektr energiyasini ish energiyasiga va issiqlik energiyasiga aylanishi).

-
induktivlik L zanjirning magnit maydonini xarakterlaydi.

-sig’im S zanjirning elektr maydonini xarakterlaydi.

Bu elementlar amaliy jixatdan aktiv qarshilik, induktivlik g’altagi va sig’im ko'rinishida ifodalanadi. Bu elementlar bir-biridan farqlanadi va ketma-ket ulanadi. Umumiy xolda o'zgaruvchan tok elektr zanjiridagi to'la qarshilik qo'yidagi formula bo'yicha hisoblanadi:
Z=^-r²+(X_L-X_C)² , [Om]
Bu yerda Х_L=L -g’altakning induktiv qarshiligi (Om)

ω - burchak chastotasi

Х_С=1/С - kondensatorning sig’im qarshiligi (Om).

Tok Om qonuni asosida aniqlanadi. I=U/Z , [A]

Tok va kuchlanish orasidagi faza burchak siljish qo'yidagiga teng:   arctgX_L / R

Zanjirning kirishdagi umumiy kuchlanish vektori zanjirning alohida qismlaridagi kuchlanishlar tushuvini geometrik vektorlar yig’indisi kabi aniqlanadi.

Shunday qilib, umumiy holat uchun o'zgaruvchan tokning tarmoqlanmagan zanjiri uchun Kirxgofning 2-chi qonunini qo'llash fakat vektor ko'rinishida bo'ladi:

U=IZ₁+IZ₂+…+IZ_n =U₁+U₂+…+U_n

(O'zgarmas tok zanjirida bo'lgani kabi, o'zgaruvchan tok zanjirida ham manba kuchlanishi kuchlanishlar tushuvi algebraik yig’indisiga teng bo'lmaydi).

Bu xol o'zgaruvchan tok zanjiri uchun Kirxgofning 2-chi qonunini qo'llash afzal hisoblanadi. Umumiy holatda o'zgaruvchan tok zanjirlaridagi umumiy kuchlanish va tok faza bo'yicha  burchakka siljigan bo'ladi, ya'ni u=U_mSint , i=I_mSin(t  )

To'liq bir davrdagi quvvatning o'rtacha qiymati aktiv quvvat deyiladi va qo'yidagiga teng, ya'ni Р=UICоs

Shunday qilib, o'zgarmas tok zanjiridagi quvvatdan farqli bo'lib, o'zgaruvchan tok zanjiridagi aktiv quvvat faqat kuchlanish bilan tokning ko'paytmasiga (UI) bog’liq bulmay, yana quvvat koeffisiyenti Соs ga ham bog’liq bo'ladi. Aktiv quvvat (Vt), kilovvat (KVt) va megovattlarda (MVt) o'lchanadi.

UI=S - umumiy quvvat hisoblanadi va voltamper yoki kilovoltamper (VA), (kv.A) larda o'lchanadi.

Shunday qilib, Р=UICоs =SCоs

Bu yerda, Соs - quvvat koeffisiyenti bo'lib, bu kattalik to'liq iste'mol qilinayotgan quvvatning qancha qismi ishchi aktiv quvvat ekanligini qo'rsatadi.

Bu quvvat Q=UISin- - reaktiv quvvat deb ataladi, (VAR, kVAR, MVAR) o'lchanadi, «+» ishorasi reaktiv induktiv quvvat, «-» ishorasi esa reaktiv sig’im quvvat ekanligini bildiradi.

3.Ishni bajarish tartibi

1.Tajriba stendi bilan tanishing, uning asosiy elementlari qarshilik, induktivlik va ularni sozlashni o'rganig.

2.Rasm-4.3.dagi sxemani yig’ing.

3. Kerakli asboblar:

-W- 0,6 kW li vattmetr;

-mA-300 mA li o'zgaruvchan tok milliampermetri;

-V -250V li o'zgaruvchan tok voltmetri;

-R- PEV-7,5-750( li qarshilik;

-L- o'zakli induktivlik galtagi.

4. LATR kalitini «0-250V» xolatga keltiring.

5. Zanjir uchlarini tok ta'minoti «0-250V» bog’ichlariga ulang va avtotransformator dastasini burash orqali kuchlanishni 220V ga keltiring.

6. O'zak yordamida g’altakning induktivligini o'zgartirib, zanjirdagi I tokni, aktiv va induktiv qarshiliklardagi U_R , U_L kuchlanishlarni hamda aktiv quvvat P ni vattmetr yordamida o'lchang va 4.1-jadvalga yozing.

3-jadval

№	U (B)	I (mA)	P (Bt)	UR (B)	UL (B)
1
2
3

7. O'lchash natijalariga asoslanib, qo'yidagi kattaliklarni hisoblab toping:

Zanjirning aktiv qarshiligi R=U_R/I , [Ом]

Om]G'altakning to'la qarshiligi Z_L= U_L/I , [Om]

G'altakning induktiv qarshiligi Х_L = , [Om]

G'altakning aktiv qarshiligi r_L=r_Н-R , [Om]

G'altakning induktivligi L =X_L/ , [Gn]

Quvvat koeffisiyenti Соs=Р/S

Zanjirning to'la qarshiligi Zн =Uн/I , [Om]

Zanjirning to'la quvvati S =UнI , [V.A]

Zanjirning reaktiv quvvati Q=SSin , [VAr]
Eslatma: Vattmetr qo'rsatkichini 0,1 ga ko'paytirish kerak.

S i n o v s a v o l l a r i

1. O'zgaruvchan tok deb nimaga aytiladi?

2. O'zgaruvchan tok zanjiri uchun Om qonunini yozing. O'zgaruvchan va o'zgarmas tok zanjirlari uchun Om qonuni qanday farq qiladi?

3. O'zgaruvchan va o'zgarmas tok zanjirlari uchun Kirxgof qonunlarini qo'llashning afzalliklari nimalardan iborat?

4. Aktiv qarshilik nima va u qanday aniqlanadi?

5.To'la va induktiv qarshiliklar qanday aniqlanadig?

3-Tajriba ishi.

SINUSIODAL TOK ZANJIRLARIDA INDUKTIV VA SIG’IM ELEMENTLARINI PARALEL ULASHDAGI TOKLAR REZONANSINI TEKSHIRISH.
1.Ishning maqsadi

• 
  induktiv va sig’im o'tkazuvchanliklar parallel ulangan zanjirlardagi rezonans hodisasini tajriba yuli bilan tekshirish.
  
• 
  rezonans holatida zanjir parametrlarini aniqlash va tebranish konturida rezonans vaqtida va undan keyingi ish rejimini o'rganish.
  

2.Nazariy ma'lumotlar

O'tkazuvchanliklari g,, b_L va b_cωC bo'lgan qarshiliklar parallel ulangan zanjir uUmsin t kuchlanish manbaiga ulangan bo'lsa, bu zanjirning muvozanat holati tenglamasi qo'yidagicha bo'ladi: iigiLic yoki g ]

Zanjirning kompleks to'la o'tkazuvchanligi qo'yidagiga teng bo'ladi:

Rezonans sharti bo'yicha butun zanjirning toki , aktiv tarmokdagi tok Ig ga teng bo'lishi kerak, ya'ni:

B
uning uchun g’altak va sig’imning reaktiv o'tkazuvchanliklari o'zaro teng (bc=bL) bo'lishi shart, ya'ni: : b( )

Elementlari parallel ulangan zanjirlarda rezonansga ikki xil usul bilan erishish mumkin, ya'ni:

1.Zanjir parametrlari o'zgarmas (L va C) bo'lganda, manba chastotasini o'zgartirib, uni tebranishlarning xususiy chastotasiga tenglash usuli.

2. Manba chastotasi o'zgarmas bo'lganda zanjir parametrlaridan birini (L yoki C) o'zgartirib, ₀= ga erishish usuli:

yoki

Rezonans paytida b_Lb_c bo'lgani uchun zanjirning to'la o'tkazuvchanligi minimal qiymatga erishadi, bunda zanjirning manbadan iste'mol qilayotgan toki ham minimal bo'ladi:

I_minI_rezgU

Ammo reaktiv tok ILva Ic lar mikdor jixatidan manbadan kelayotgan umumiy tokdan bir necha barobar ortib ketishi mumkin, shuning uchun bu hodisa toklar rezonansi deb ataladi.

3.Ishning bajarilish tartibi

1. Rasm-8.2 dagi sxemani yig’ing.

2. Kerakli asboblar.

• 
  УА1-0,6kVt li vattmetr;
  
• 
  УА2 - 250V li o'zgaruvchan tok voltmetri;
  
• 
  УА3- УА4– УА5-300mA o'zgaruvchan tok milliampermetri;
  
• 
  L-o'zgaruvchan induktiv g’altak;
  
• 
  S₁-S₃-4mf, 400V li kondensatorlar.
  

3. Latr kalitini «0-250V» holatga keltiring.

4. Zanjir uchlarini uch fazali manbaning V va S fazalariga, hamda «0-250V» li manbaning bog’ichlariga ulang.

5. Avtotransformator dastasini burab, V_kir0,5Vвс kuchlanishni o'rnating.

6. Kuchlanishlar Vвс , V_k ni konturning umumiy toki Ik ni, induktiv g’altakdagi tokni va aktiv quvvat R ni vattmetr bo'yicha sig’im 4,6,8 mf ga teng bo'lganda g’altak o'zaksiz va o'zakli holatida o'lchang.

7. Induktiv g’altakdagi o'zakning holatini o'zgartirib,6mf sig’im uchun rezonansga erishing (zanjirdagi umumiy tok minimumga erishadi) va toklar I, I_L, I_C ni va aktiv quvvatni o'lchang.

7.1- jadvali

№	U (V)	I (mA)	P (Vt)	IL (A)	IC (A)
1
2
3

8. O'lchash natijalariga asoslanib, qo'yidagi kattaliklarni hisoblab toping:

Zanjirning aktiv o'tkazuvchanligi g=I²/P, [Sm]

G'altakning to'la o'tkazuvchanligi Y_L =I_L/U [Sm]

G'altakning induktiv o'tkazuvchanligi b_L= , [Sm]

G'altakning induktivligi L=1/b_L, [Gn]

Sig’im o'tkazuvchanligi b_с=I_c/U, [Sm]

Kondensatorning sig’imi С=b_c/ [F]

Rezonans chastotasi =₀= [1Sek]

Zanjirning to'la o'tkazuvchanligi Y= [Sm]

Quvvat koeffisiyenti Соs=Р/S

Zanjirning to'la quvvati S=UI [V.A]

Zanjirning reaktiv quvvati Q=SSin [VAr]
Eslatma: Vattmetr qo'rsatkichini 0,05 ga ko'paytirish kerak.
S i n o v s a v o l l a r i
1. Elektr zanjirida rezonans deb nimaga aytiladi?

2. Induktiv sig’im va to'la qarshiliklar qanday aniqlanadig’ Ular qanday birliklarda o'lchanadi?

3. Induktiv qarshilik nima va u qanday birliklarda aniqlanadi?

4. Toklar rezonansi shartini yozing?

5. Aktiv yoki rezonansli zanjirda to'la o'tkazuvchanlik nimaga teng?

6. Qarshiliklar uchburchagi nima?

4-Tajriba ishi

UCH FAZALI O’ZGARUVCHAN TOK ELEKTR ZANJIRIDA ISTEMOLCHILARINI “YULDUZ” VA “UCHBURCHAK” USULIDA ULASH.

1.Ishning maqsadi

• 
  istеmolchilari yulduz usulida ulangan uch fazali sistеmada tok va kuchlanishlarni o’lchash, hamda to’rt simli uch fazali sistеmada nol simning ahamiyatini o’rganish;
  

2. Nazariy ma`lumotlar

O’zgaruvchan tok zanjirida quvvatni ampеrmеtr va voltmеtr bilan o’lchab bo’lmaydi, chunki o’zgaruvchan tok zanjirining quvvati tok va kuchlanishdan tashqari quvvat koeffisiеnti sosφ ga ham bog’liqdir.

SHuning uchun o’zgaruvchan tok zanjiridagi quvvatni faqat elеktrodinamik va fеrrodinamik vattmеtrlar bilan o’lchanadi.

Agar istе`molchi yulduz shaklida ulangan bo’lib, simmеtrik bo’lsa:

i_Ai_Vi_S0 bundan i_S-i_A-i_V

Dеmak, ikkita vattmеtr ko’rsatgan quvvatlarning algеbraik yi g’indisi uch fazali zanjirning aktiv quvvatiga tеng bo’ladi:

PP_W1P_W2

Ikki vattmеtr usuli to’rt simli zanjirlardagi uch fazali quvvatni o’lchash uchun yaroksizdir. Notеkis nagruzkali to’rt simli zanjirlardagi uch fazali quvvatni o’lchash uchun uchta vattmеtrdan foydalaniladi. Bunda har bir vattmеtr ayrim fazaning aktiv quvvatini o’lchaydi, ya`ni:

P_AWU_A·I_A·cosφ_A ; P_BWU_B·I_B·cosφ_B ; P_CWU_C·I_C·cosφ_C

Uch fazali zanjirning aktiv quvvati uchchala vattmеtr ko’rsatgan quvvatlarning algеbraik yig’indisiga tеng:

PP_AW P_BW P_CW

Amalda bir vaqtning o’zida ikkita va uchta vattmеtrlarning ko’rsatishini kuzatish juda qiyin, shuning uchun sanoatimizda uch simli zanjirlar uchun ikki elеmеntli, hamda to’rt simli zanjirlar uchun uch elеmеntli uch fazali vattmеtrlar ishlab chiqariladi.

Bir fazali tok zanjirida kurilgan aktiv, rеaktiv va to’la quvvat tushunchalari uch fazali tok zanjirida ham o’z ma`nosini to’la saqlaydi.

Yuk simmеtrik va nosimmеtrik bo’lganda yulduz usulida ulangan istе`molchilarning aktiv, rеaktiv va to’la quvvatlarini hisoblash (aniqlash) formulalari qo’yidagicha:

1. Yuk nosimmеtrik bo’lganda har bir fazaning quvvati aloxida hisoblab topiladi.

Aktiv quvvatlar:

P_AU_A·I_A·cosφ_A ; P_BU_B·I_B·cosφ_B ; P_CU_C·I_C·cosφ_C

Uch fazali zanjirning aktiv quvvati, alohida fazalar aktiv quvvatlar yig’indisiga tеng, ya`ni

P P_A P_B P_C

Rеaktiv quvvatlar:

Q_AU_A·I_A·sinφ_A; Q_VU_V·I_V·sinφ_V; Q_SU_S·I_S·sinφ_S

Uch fazali zanjirning rеaktiv quvvati alohida fazalar rеaktiv quvvatilarining yig’indisiga tеng, ya`ni:

Q Q_AQ_VQ_S ;

Uch fazali zanjirning to’la quvvati:

S

2. Yuk simmеtrik bo’lganda

P_A P_VP_SP_F Q_AQ_VQ_SQ_F

S_A S_VS_SS_F S_A3·S_F3·U_F·I_F

ga tеng bo’ladi.

Istе`molchi yulduz usulida I_L  I_F va U_L ·U_F ekanligini hisobga olib aktiv, rеaktiv va to’la quvvatlarni aniqlashning qo’yidagi umumlashgan formulalarini yozish mumkin:

P  ·U_L·I_L·cosφ Q  ·U·I·sinφ
3.Ishni bajarish tartibi

1. Rasm-10.1da kеltirilagan sxеmani yig’ing.

2. Kеrakli asbob va uskunalar:

• 
  0.6KW li vattmеtr;
  
• 
  A1, A2, A3-300 mA li o’zgaruvchan tok milliampеrmеtri;
  
• 
  V-250 V li voltmеtr;
  
• 
  L_A-Induktiv g'altak;
  
• 
  -K1,K2-ulagichlar.
  

3. Sxеmani A,V,S,0 uch fazali manbaning”3-220V “ bo g'lagichlariga ulang.

4. Simmеtrik (K₂-ulangan, K₁-ulanmagan) yuk uchun, nol sim ulangan va ulanmagan holatlar uchun o’lchash asboblarini ko’rsatishii yozing.

5. Nosimmеtrik (K₁-ulanmagan, K₂-ulangan) yuk uchun yuqoridagi ishlarni bajaring, so’ngra sxеmani manbadan uzib qo’ying.

6. Olingan natijalarga asoslanib, bitta faza uchun va butun zanjir uchun aktiv, rеaktiv va to’la qarshiliklarni hamda aktiv, rеaktiv va to’la quvvatlarni hisoblang.

10.1- jadval

Yuklama turi	PA (vт)	PB (vт)	IA (А)	IB (А)	IC (А)	UAB (v)	UAC (v)	UBC (v)
Simmetrik
Nosimmetrik

10.2- jadval

Yuklama turi	PC	QA	QВ	QC	SA	SВ	SC	P	Q	S
Simmetrik
Nosimmetrik

Nosimmеtrik holat uchun tok va kuchlanishlar vеktor diogrammasini chizing. S_fU_f·I_f; cosφ_f Q_fS_f·sinφ_f

Simmеtrik yuklar uchun:S3·S_f; P3P_f; Q3·Q_f

Nosimmеtrik yuklar uchun:SS_f1S_f2S_f3 PP_f1P_f2P_f3 QQ_f1Q_f2Q_f3

S i n o v s a v o l l a r i
1.Uch fazali o’zgaruvchan tok zanjiridagi foydali quvvatlarni o’lchashning qanday usullari bor?

2.Qanday xollarda uch fazali tok zanjirlarining foydali quvvatlari bitta vattmеtr usuli bilan o’lchanadi?

3.Qanday hollarda uch fazali tok zanjirlarining foydali quvvatlari ikki vattmеtr usulida o’lchanadi?

4.Simmеtrik va nosimmеtrik yuk nima?

5. Nol(0)simning vazifasi nimalardan iborat?

6.To’la quvvat dеganda nimani tushunasiz?

7.Aktiv va rеaktiv quvvat nimaga tеng?
UCH FAZALI O’ZGARUVCHAN TOK ELEKTR ZANJIRIDA ISTEMOLCHILARINI “UCHBURCHAK” USULIDA ULASH

1.Ishning maqsadi

• 
  uch fazali o'zgaruvchan tok zanjirida iste'molchilarni "Uchburchak"usulida ulanganda turli xil ish rejimlarini quvvatini va quvvat koeffisiyentini o'lchashni o'rganish.
  

2. Nazariy ma'lumotlar.

Uch fazali tok zanjirida aktiv quvvatni o'lchash uchun bitta, ikkita va uchta vattmetr usullaridan foydalaniladi. Simmetrik sistemalarda uch fazali quvvatni o'lchash uchun bitta vattmetrdan foydalansa bo'ladi, chunki bunda iste'molchilarning toki, kuchlanishi, faza siljishi va har bir fazadagi aktiv quvvat bir xil bo'ladi.

Uch simli nosimmetrik zanjirda har bir fazadagi tok, faza siljishi va aktiv quvvat turlicha bo'ladi. Hatto faza va liniya kuchlanishlari ham har xil bo'lishi mumkin. Bunday zanjirning quvvatini ikkita vattmetr usulida o'lchash mumkin. Uch fazali tok zanjirining quvvati ikkita vattmetr ko'rsatishi R_w1 va P_w2 larning algebraik yig’indisiga teng bo'ladi, ya'ni:

RR_w1 P_w2

Yuk simmetrik va nosimmetrik bo'lganda "Uchburchak" usulida ulangan iste'molchilarning aktiv va to'la quvvatlarini hisoblash usullari bilan tanishib chiqamiz.

1. Yuk nosimmetrik bo'lganda har bir fazaning quvvati alohida hisoblanadi.

Aktiv quvvatlar: P_AVU_AV·I_AV·cosφ_AV P_VSU_VS·I_VS·cosφ_VS

P_ASU_AS·I_AS·cosφ_AS

Uch fazali zanjirning aktiv quvvati alohida fazalar quv-vatlarining yig’indisiga teng, ya'ni: Р_ΔР_ASР_VSР_SA

Reaktiv quvvatlar: Q_AVU_AV·I_AVcosφ; QU_VS·I_VScosφ_VS; Q_SAU_SA·I_SAcosφ_SA;

Uch fazali zanjirning reaktiv quvvati alohida fazalar reaktiv quvvatlarining yig’indisiga teng, ya'ni: Q_ΔQ_ABQ_BCQ_CA

Uch fazali zanjirning to'la quvvati: S_Δ

2. Simmetrik yuk shartida:

I_ABI_BCI_ACI_F; φ_AVφ_VSφ_SAφ_F;

Р_АВР_ВСР_АС=Р_F ; Q_ABQ_BCQ_ACQ_F; S_ABS_BCS_ACS_F;

Р_∆= 3∙P_F3∙U_F·I_Fcosφ_F; Q_∆= 3·Q_F3·U_F·I_Fφsin_F;

S_∆= 3∙S_F3·U_F·I_F

Iste'molchilar "Uchburchak" ulanganda I_Л ∙I_Ф ва U_ЛU_Ф I_L = •I_F va U_LU_F ekanligini hisobga olib, aktiv, reaktiv va to'la quvvatlarni aniqlashning qo'yidagi umumlashgan formulalarini yozish mumkin:

Ρ= U_L·I_L·cosφ_F; Q= ·U_L·I_L·sinφ_F; S= ·U_L·I_L

3. Ishni bajarish tartibi

1. 11.1-rasmga asosan sxemani yig’ing.

2. .Kerakli asboblar:

- 0.6 kW li vattmetr W1 , W2;

- 300 mA li o'zgaruvchan tok milliampermetri A₁, A₂,A₃;

- 250 V li o'zgaruvchan tok voltmetri;

- L- induktivlik g’altagi;

- L₁-L₂-L₃ chug’lanma lampalar (25 Vt 220 V);

- U₂ va U₃ ulagichlar.

3. Sxemaning manbaning A, V, S bog’ichlaridagi "3-220V" bog’ichlarga ulang.

4. Simmetrik (ulagich U₂ ulangan, U₃ ulanmagan) yukda o'lchov asboblarni ko'rsatkichlarini jadvalga yozing.

5.Ulagichlar (U₂ ulanmagan, U₃ ulangan) holatlar, ya'ni nosimmetrik yukda o'lchov asboblarini ko'rsatkichlarini 11.1 jadvalga yozing.

6
. O'lchash natijalari asosida zanjir fazalaridagi aktiv, reaktiv va to'la quvvatlarni (Р_f , Q_f , S_f) hisoblang va 11.2-jadvalga yozing.

7.So'ngra uch fazali zanjirining umumiy aktiv quvvati Р ni, reaktiv quvvati Q ni va to'la quvvat S ni hisoblang va 11.2-jadvalga yozing.

11.1- jadval

Yuklama turi	PA (vт)	PB (vт)	IA (А)	IB (А)	IC (А)	UAB (v)	UAC (v)		UBC (v)
Simmetrik
Nosimmetrik

11.2- jadval

Yuklama turi	PC	QA	QВ	QC	SA	SВ	SC	P	Q	S
Simmetrik
Nosimmetrik

S i n o v s a v o l l a r i

1. «Uchburchak» usulda ulash deb qanday ulash usuliga aytiladi?

2. Istemolchilari aktiv va simmetrik bo'lgan zanjir uchun vektor diagramma chizing.

3. Simmetrik va nosimmetrik yuk nima?

4. Istemolchilardan biri sig’imdan iborat bo'lsa uch fazali zanjirda qanday o'zgarish bo'lishi mumkin?

5. Uch fazali zanjirlarda to'la quvvat qanday hisoblanadi?

5-Tajriba ishi.

BIR FAZALI TRANSFORMATORLARNI TEKSHIRISH

1.Ishning maqsadi

• 
  Transformatorni tuzilishi va ish rejimlari bilan tanishish;
  
• 
  Transformatorning asosiy ish tavsiflarini o`rganish.
  

2.Nazariy mahlumotlar

Transformator bir xil kuchlanishli o`zgaruvchan tok elektr energiyasini, chastotasini o`zgartirmay, boshqa xil kuchlanishli o`zgaruvchan tok elektr energiyasiga aylantirib beradigan elektromagnit apparatdir. Bir fazali transformator po`lat o`zakdan va ikkita chulғamdan iborat. Manbaga ulanadigan chulғam birlamchi, istehmolchiga ulanadigani esa ikqilamchi chulғam deyilib, ularning o`ramlar soni tegishlicha ₁va ₂ xarflari bilan belgilanadi.

Xar bir transformator to`la quvvatining nominal qiymati S<sub>NOM</sub> (VA, kVA), chulғamlarning o`ramlar soni ₁va ₂, nominal kuchlanishlar U_1NOM va U_2NOM (V, kV) bilan xarakterlanadi. Transformator xaqida to`larok mahlumotga ega bo`lish uchun uning salt ishlash, qisqa tutashuv va yuklama rejimlaridan olingan xarakteristikalarini bilish kerak bo`ladi. Biz quyida bu rejimlardan ikkitasini tajribada ko`ramiz.

3.Ishni bajarish tartibi

1.Rasm-5.1 dagi sxemani yiғing.

2.Kerakli asboblar:

• 
  V1-250V li o`zgaruvchan tok volg’tmetri;
  
• 
  A1-300 mA li o`zgaruvchan tok ampermetri;
  
• 
  W1; W2-0,6 kVt li vattmetr;
  
• 
  V2-150V li o`zgaruvchan tok volg’tmetri;
  
• 
  A2-1A li o`zgaruvchan tok ampermetri;
  
• 
  Tr-bir fazali transformator;
  
• 
  U1; U2; U3- ulagichlar;
  
• 
  L1; L2; L3-25Vt, 220V li chuғlanma lampalar.
  

3. Sxemani “0-250V” boғichlarga ulang, ulagichlar U1, U2 va U3 lar uzilgan ҳolat uchun, yahni salt ishlash rejimi uchun transformatorni tekshiring.

4. LATR yordamida transformatorning birlamchi chulgamidagi kuchlanishni 250 V ga keltiring va o`lchov asboblari ko`rsatishini yozing.

5. O`lchash natijalari asosida quyidagilarni ҳisoblang:

Transformatsiya koeffitsenti

Transformatorning aktiv, reaktiv va to`la qarshiliklarini:

; ; .

6. Sxemani manbadan uzmagan xolda ulagichlar U1, U2 va U3 lar yordamida L1, L2 va L3 larni birma-bir ulang va o`lchash asboblarining ko`rsatishlarini yozing.

7. Sxemani manbadan uzing va o`lchash natijalari asosida ko`rsatilgan kattaliklarni ҳisoblang.

8. Transformatorning tashqi xarakteristikasini, yahni U₂=f(I₂) boғlanish grafigini chizing.

5.1-Jadval

O`lchash natijalari				Ҳisoblash natijalari
U1n (V)	U20 (V)	I0 A)	‘0 (Vt)	Z0 (Om)	r0 (Om)	X0 (Om)	Ktr

S i n o v s a v o l l a r i

1. 
   Transformatorni ishlash printsipini va tuzilishini tushuntiring.
   
2. 
   Transformatsiya koeffitsenti nima va u qanday aniqlanadi?
   
3. 
   Transformatorning tashqi xarakteristikasi nima?
   
4. 
   Transformatorning qanday turlarini bilasiz?
   
5. 
   Transformatorning axamiyati nimadan iborat?