Namangan muhandislik-pedagogika instituti

Tuzlarning  gidrolizlanishi.  Gidrolizlanish  darajasi  va  konstantasi.  Toza  suvda  vodorod  va  gidroksid  ion-

larining konsentratsiyalari teng bo’lib, rNq7 ga teng. Agar suvda tuz eritilsa, suvning dissotsilanish muvozanati vodorod 

va  gidroksid  ionlarining  konsentratsiyalari  o’zgarishi  hisobiga  buzilishi  mumkin  va  pH=7  dan  o’zgaradi.  pH  ning 

o’zgarishi tuz molekulalarining gidrolizga uchraganligini bildiradi. 

 

Tuz  ionlari  bilan  suv  o’rtasida  boradigan  va  ko’pincha  muhitning  o’zgarishi  bilan  boruvchi  o’zaro  ta’sir 

reaksiyalari tuzlarning gidrolizi deb ataladi. 

Gidroliz natijasida tuz ionlari suv ionlari bilan yomon dissotsilanuvchi komplekslar (yoki ion, molekulalar) ni 

hosil  qiladi.  Agar  gidroliz  mahsulotlari  eruvchan  bo’lsa,  jarayon  qaytar  bo’ladi.  Gidroliz  natijasida  ba’zan  oson 

uchuvchan va yomon eruvchi moddalar hosil bo’lishi mumkin. Bu hollarda reaksiya qaytmas bo’lib, oxirigacha boradi. 

Kuchli kislota va kuchsiz asosdan, kuchsiz kislota va kuchli asosdan hamda kuchsiz kislota va kuchsiz asosdan 

hosil bo’lgan tuzlar gidrolizga uchraydi. Kuchli kislota va kuchli asosdan hosil bo’lgan tuzlar gidrolizlanmaydi. 

1) Kuchli kislota va kuchsiz asosdan hosil bo’lgan tuzlarning gidrolizlanishiga misol: 

NH

4

Cl + H

2

O  NH

4

OH + HCl 

NH

4

+ 

+

 

Cl

–

 + H

2

O  NH

4

OH + H

+

 + Cl

–

 

NH

4

+

 + H

2

O  NH

4

OH + H

+

 

Bunda eritmaning muhiti kislotali va pH<7 bo’ladi. 

2) Kuchsiz kislota va kuchli asosdan hosil bo’lgan tuzlarning gidrolizlanishiga misol: 

Na

2

CO

3

 + H

2

O  NaHCO

3

 + NaOH 

2Na

+ 

+

 

CO

3

2–

 + H

2

O  Na

+

 + HCO

3

–

 + Na

+

 + OH

–

 

CO

3

2–

 + H

2

O  HCO

3

–

 + OH

–

 

Bunda eritmaning muhiti ishqoriy va pH>7 bo’ladi. 

3) Kuchsiz kislota va kuchsiz asosdan hosil bo’lgan tuzlarning gidrolizlanishiga misol: 

CH

3

COONH

4

 + H

2

O  CH

3

COOH + NH

4

OH 

CH

3

COO

–

 + NH

4

+

 + H

2

O  CH

3

COOH + NH

4

OH 

Bunda eritmaning muhiti qariyb neytral va pH qiymati 7 ga yaqin bo’ladi. 

---

«Umumiy va noorganik kimyo» fanidan  ma’ruzalar matnlari. 

   52    

Yuqoridagi  ko’rib  chiqilgan  hollarda  eritmadagi  tuzlarning  hammasi  gidrolizga  uchramaydi,  faqat  bir  qismi 

gidrolizlanadi.  Eritmada  tuz  bilan  gidroliz  mahsulotlari  o’rtasida  muvozanat  vujudga  keladi.  Moddaning  gidrolizga 

uchragan qismi gidroliz darajasi deb ataladi. 

Gidrolizni xarakterlovchi miqdorlardan biri gidroliz konstantasidir. 

KCN + H

2

O  HCN + KOH 

Bu reaksiyaning gidroliz konstantasi quyidagicha yoziladi: 

     [HCN] [KOH] 

K

gidr.

 = ———————— . 

[KCN] 

Gidroliz  konstantasi  ayni  tuzning  gidrolizlanish  qobiliyatini  xarakterlaydi;  K

gidr.

  ning  qiymati  qancha  katta 

bo’lsa, gidroliz shuncha yaxshi boradi. Eritma harorati oshirilganda gidroliz darajasi ham oshadi.  

Yog’ochni  qayta  ishlash  sanoati  hamda  qishloq  xo’jaligi  chiqindilarini  gidrolizlab,  etil  spirt,  glyukoza  va 

boshqa  moddalar  olinadi.  Yog’larning  gidrolizi,  sovun  pishirish  va  glitserin  olishning  asosini  gidroliz  tashkil  etadi. 

Gidroliz asosida ichimlik va sanoat suvlari tozalanadi. 

 

 Nazorat uchun savol va mashqlar. 

 

1.  Tuzning gidrolizlanishi deb nimaga aytiladi? Kanday tuzlar gidrolizga uchraydi? 

2.  Ushbu  tuzlar  gidrolizining  qisqartirilgan  ionli  tenglamalarini  tuzing:  kaliy sulfid K

2

S, temir (III)-sulfid Fe

2

S

3

, 

mis (II)-sulfat CuSO

4

 va kaliy fosfat K

3

PO

4

. 

3.  AlCl

3

 tuzining gidroliz reaksiyasi tenglamasini yozing. 

4.  NaCl tuzi nima uchun gidrolizga uchramaydi? 

 

Mavzuga oid tayanch iboralar. 

 

1.  Gidroliz  

 

 

  

2.  Gidroliz darajasi  

 

  

3.  Gidroliz konstantasi 

4.  Vodorod ko’rsatkich 

 

 

  

5.  Eruvchanlik ko’paytmasi. 

 

Foydalanilgan adabiyotlar: 

 

1.  Rahimov X.R. «Anorganik ximiya», T.: «O’qituvchi»-1984, 146-147 betlar. 

2.  Parpiev N.A., Rahimov X.R., Muftaxov A.G. Anorganik kimyo. Nazariy  asoslari. - T.:O’zbekiston, 2000. –5-9 

b. 

3.  Axmerov Q, Jalilov A, Sayfutdinov R. Umumiy va anorganik kimyo. - T.:O’zbekiston, 2003. 

4.  Axmerov K.M., Jalilov A., Ismoilov A. «Umumiy va noorganik ximiya», T.: «O’qituvchi»-1988. 

5.  Rasulov  K.,  Yo’ldoshev  O.,  Qorabolaev  B.  «Umumiy  va  anorganik  kimyo»,  T.:  «O’qituvchi»-1996,  106-108 

betlar. 

6.  Глинка Н.Л. «Общая химия», Л.: Изд. «Химия»-1982, С.251-257. 

7.  Новиков Г.Л. «Основы общей химии», М.: «Высшая школа»-1988, С.120-121. 

---

«Umumiy va noorganik kimyo» fanidan  ma’ruzalar matnlari. 

   53