Namangan muhandislik pedagogika instituti

 
8.2.Innovatsion tashkilotning patent litsenziyali faoliyati 
 
Xalqaro darajadagi aqliy mulkni huquqiy tartibga solishni vujudga kelishini Sanoat 
mulkini muhofaza qilish, patentlar, tovar nomlaridan foydalanish, shu jumladan ulardan 
noqonuniy foydalanilganlik uchun jazolash bo’yicha tadbirlar Parij konventsiyasi (1883y) 
bog’laydilar. Aqliy mulkka huquq III iqtisodiy, sotsial va madaniy huquqlar bo’yicha 
xalqaro paktda beglilab berilgan. Bizning davlatimiz kashfiyotga mamlakat ustuvorligini 
himoyalanishini ta’minlash maqsadida Parij konventsiyasiga qo’shilgan. Hozirgi vaqtda 
O’zbekiston qonunchilik bu sohadagi ko’pgina xalqaro huquqiy hujjatlarning mazmuni va 
yo’nalishini aks ettiradi. Kashfiyotlarni xorijiy patentlantirishda markaziy o’rinni 
konventsion ustuvorlikni taqdim etish haqidagi masala egallaydi. Gap konventsiya 
ishtirokchisi bo’lgan mamlakatlardan biri tomonidan patentlashtirishga dastlabki ariza 
bergan sanani e’tiborga olish haqida ketayapti, u ushbu dastlabki arizani bergan kundan bir 
yildan ko’p bo’lmagan chegarada belgilanadi. Bundan kashfiyotning yangiligi ushbu 
mamlakatda ariza berilgan kundan emas, balki dastlabki ariza kundan boshlab belgilanadi. 
Bu imtiyozli (bir yil) kashfiyotdan foydalanishining tijorat imkoniyatini belgilash (masalan, 
litsenziyalarni sotish), xorijda arizalarni rasmiylashtirish uchun zarur materiallarni 
sinchiklab tayyorlash, kashfiyotning reklamasini amalga oshirish imkoniyatini beradi. 
Konventsiya kashfiyotlarga, agar ular xalqaro ko’rgazmalar va yarmarkalarda namoyish 
qilinsalar, vaqtinchalik (bir yil davomidagi) himoyani beradi. 
Kashfiyotga huquqlarni rasmiylashtirish mualliflik guvohnomasi yoki patent olish 
yo’li bilan amalga oshiriladi. mualliflik guvohnomasi kashfiyot tomonidan taklifni tan 
olinishini, kashfiyotning ustuvorligini va shaxsning u tomonidan kashfiyotga olingan 
mualliflikni tasdiqlaydi. U hududiy harakatga ega, ya’ni u tomonidan tasdiqlangan 
kashfiyotdan boshqa davlatlarda agar u yerda patentlanmagan bo’lsa, to’siqsiz va tekinga 
foydalanish mumkin emas. 
Patent – bu mualliflikning tasdiqlovchi va uning egasiga kashfiyotga favqulodda 
huquq beruvchi hujjatdir. Buning ostida hech kimni kashfiyotdan patentning egasisiz 
foydalanishi mumkin emasligi ko’zda tutiladi. Mohiyati bo’yicha, patent – bu sanoatning 
namunasi yoki tovar belgisini ro’yxatga olinishi bilan mustahkamlangan kashfiyotga mulk 
egasining unvonidir. Bu holda kashfiyotdan foydalanishga rozilik qisman foydalanishga 
litsenziyani topshirish (sotish) yoki patent huquqlarini to’liq topshirish yo’li bilan aks 
ettiriladi.  
Patentli himoyalashning barcha masalalari patent mahkamasi tomonidan tartibga 
solinadi. U sanoat mulki ob’ektlarini himoyalash sohasidagi yagona siyosatni amalga 
96

---

  
 
oshiradi, kashfiyotlar, foydali modellar va sanoat namunlariga buyurtmalarni ko’rib 
chiqishga qabul qiladi, davlat tomonidan ro’yxatga olishni amalga oshiradi, patentlar beradi, 
rasmiy ma’lumotlarni nashr qiladi, patent qoidalarinri bosib chiqaradi va h.k. 
Patent qonuni patentlarni amalda bo’lim muddatlarini belgilaydi, ular davlat 
tomonidan ro’yxatga olishga taqdim etilayotgan sanoat mulkining turiga bog’liq. 
Kashfiyotga patent ariza kelib tushgan sanadan boshlab 20 yil davomida amalda 
bo’ladi foydali modelga guvohnoma 5 yil davomida davomida amalda bo’ladi. Patent 
egasining iltimosiga ko’ra u 3 yilgacha uzaytirilishi mumkin. Sanoat namunasiga patent 10 
yil davomida amalda bo’ladi va yana 5 yilgacha uzaytirilishi mumkin. 
Patent qonuni sanoat mulki ob’ektlarining patent qobiliyati mezonlari majmuasini 
belgilab beradi. Ular ostida uni yaratuvchisi tomonidan himoyalash patentini olish uchun 
ushbu ob’ekt qanoatlantirishi kerak bo’lgan shartlar tushuniladi. 
Foydali modellarga, agar ular yangi va xalq xo’jaligi sohalarida sanoatli 
qo’llaniladigan bo’lsalar, huquqiy himoya taqdim etiladi. 
Sanoat namunasi ostida mahsulotning tashqi ko’rinishini belgilab beruvchi uning 
badiiy – konsruktiv yechimi tushuniladi, agar u yangi, noyob va xalq xo’jaligi sohalarida 
sanoatli qo’llaniladigan bo’lsa, huquqiy himoya beriladi. 
Patent qonunida patent qobiliyati deb hisoblanmaydigan aqliy mulk uchun 
ob’ektlarining ro’yxati beriladi. 
Masalan, quyidagilar kashfiyotlar va foydali modellar sifatida himoyalanmaydilar: 
  ilmiy nazariyalar va matematik usullar; 
  xo’jalikni tashkil qilish va boshqarish usullari; 
  shartli belgilar, jadvallar, qoidalar; 
  aqliy operatsiyalarni bajarish usullari; 
  hisoblash mashinalari uchun algoritmlari va dasturlar; 
  inshoatlar, binolar, hududlarni rejalashtirish loyihalari va chizmalari; 
  buyumlarning faqat tashqi kshrinishiga tegishli bo’lgan, estetik ehtiyojlarni 
qanoatlantirishga qaratilgan qarorlar; 
  integralli mikrosxemalarning texnologiyalari; 
  jamoa manfaatlari, insonparvarlik va ahloq tamoyillariga zid bo’lgan qarorlar; 
  faqat buyumning taktik vazifasi bilan asoslangan qarorlar; 
  arxitektura ob’ektlari (kichik arxitekturik shakllardan tashqari), sanoat, gidrotexnik 
va boshqa ko’chmas inshoatlar; 
  bosma mahsulotlar; 
  suyuq gazsimon, sog’iluvchi yoki shunga o’xshish moddalaridan barqaror 
bo’lmagan shaklli ob’ektlari. 
Patentni rasmiylashtirish tartibi Patent qonuni tomonidan tartibga solinadi. 
Litsenziyalashtirish texnologiyalar bilan savdoning, o’z ichiga patentlar, litsenziyalar, 
nou-xaular bilan bitimlarni oluvchi, asosiy shakllarining biridan iboratdir. 
Litsenziya alohida shaxslar yoki tashkilotlarga patent bilan himoyalangan kashfiyot, 
texnik vazifalar, ishlab chiqarishning texnologik va konstruktorlik sirlari, tovar belgisi va 
h.k.dan foydalanishga ruxsatdan iboratdir. Litsenziyani berish tijorat operatsiyasi bo’lib, 
patent egasi (litsenzar) o’zining kontragenti (litsenziati)ga patentlar, nou-xau, tovar belgilari 
va h.k.ga o’z huquqlarining belgilangan doirasida foydalanishga litsenziya beradi. 
Litsenziyalashtirish manfaatdor tomonlar tomonidan litsenzion bitim – shartnomani 
qabul qilish yo’li bilan amalga oshiriladi, unga muvofiq kashfiyot, texnologik bilimlar, 
tajriba va ishlab chiqarish sirlarining egasi o’zining kontragentiga aqliy mulkdan 
97

---

  
 
foydalanishga litsenziya beradi. Bitida litsenziyadan foydalanishning ishlab chiqarish 
sohalari va hududiy chegaralari belgilanadi. 
Litsenzion bitim bir necha patentlar va ular bilan bog’liq nou-xaularni majmuaviy 
topshirishni ko’zda tutish mumkin. Bu holda litsenzion bitim, qoidaga ko’ra, litsenznar 
tomonidan tegishli injiring (muxandislik-maslahat) xizmatlarini, shu jumladan 
loyihalashtirish, litsenzion ishlab chiqarishni tashkil qilish, nou-xau, ishga tushurish-sozlash 
ishlar, xodimlarni tayyorlash va h.k. ko’rsatishni ko’zda tutadi. 
Litsenzion bitimlar mustaqillarga, ular texnologiya va texnolgik bitimlar bo’lg’uvsi 
foydalanishga ularning joyi va sharoitlaridan qat’iy nazar topshirilishini ko’zda tutadi va 
birga bo’luvchilarga bo’linadi, bunda litsenziyani topshirish bilan bir vaqtda qurilish, 
uskunalarning butlovchi qismlarini yetkazib berish yoki injenering xizmatlari ko’rsatishga 
shartnoma tuziladi. 
Sotuvchi (litsenzior)ga xaridor (litseziat)ga litsenzion bitim predmetida foydalanish 
huquqini bergani uchun mukofotlash litsenzion to’lovlar vositasida amalga oshiriladi, ular 
bitim amalda bo’lish davri davomida xaridor daromadidan davriy ajratmalar yoki ekspert 
baholari aosida oldindan belgilangan bir vaqtdagi to’lovlar ko’rinishida bo’lishlari mumkin. 
Davriy ajratmalar (royaltlar) oborot, litsenzion mahsulotni sof sotishlar qiymatidan 
foiz to’lash kabi belgilanishi mumkin yoki ishlab chiqarilgan mahsulot birligiga hisoblash 
bilan belgilanadi. Bir vaqtdagi to’lov litsenziardan hujjatlarni topshirilishini ko’zda tutuvchi