Наманган Мухандислик Педагогика Институти Касб таълими факультети

Biosfera  deyilganda  yerning  hayot  tarqalgan  yuza  qismlari  tushiniladi.  U  o’z 
ichiga  barcha  tirik  organizmlarni  va  ular  tarqalgan  joydagi  noorganiq  moddalarni 
qamrab  oladi.  Ma’lum  torroq ma’noda, biz atrof-muhit yoki tabiat deganimizda mana 
shu  biosferani  nazarda  to’tamiz.  Organizmlarning  tabiatda  tutgan  o’rni,  ularning  turli-
tumanligi,  keng  tarqalganligi,  uzoq  geologik  davrlar  mobaynida  mavjud  ekanligi, 
o’ziga  hos  tanlash  hususiyatiga  egaligi,  biokimyoviy  jixatdan  favqulotda  faolligi  kabi 
ko’rsatkichlari  bilan  belgilanadi.  Ularning  biomassasi  yer  qobig’ining  bor-yo’g’i 
0,0001% ni, quruq massasi bo’yicha esa 0,00001% ni tashkil etada, bu miqdor doimo 
o’zluksiz  yangilanib,  tiklanib  va  parchalanib  turadi.  SHuning  uchun  organizmlarning 
tabiatdagi  roli  haqida  fikr  yuritilganda  faqat  miqdoriy  jixatdan  yondashish 
noto’g’ridir. 
Hozirgi  paytda  yerdagi  tirik  organizmlarning  yillik  o’rtacha  o’sishi  2,23*10
11 
tonnani  tashkil  etadi.  Agar  so’nggi  milliard  yil  uchun  bu  miqdorni  hisoblasak,  yer 
qobig’ining  massasiga  nisbatan  10  marta  ko’p  biomassa  hosil  bo’lganligini  ko’rish 
mumkin.  Buncha  miqdor  biomassa  va  unda  jamlangan  energiyani  ko’z  oldimizga 
keltirsak,  organizmlarning  yerdagi  ahamiyati  haqida  yaqqolroq  tasavvur  hosil 
qilishimiz  mumkin. 
Biosferadagi  mavjud  moddalarni quyidagi  turtta guruhga ajratish  mumkin: 

---

 
137 
1.  Tirik  moddalar.  Bularga  biosferadagi  barcha  tirik  organizmlar-o’simliklar, 
hayvonot  va  quyi  darajadagi  jonzotlar  kiradi.  Tirik  moddalarning  eng  muhim 
hususiyatlari  ularning  umumiy  vazni,  kimyoviy  tarkibi  va energiyasi  hisoblanadi. 
2.  Biogen  moddalar.  Bular  tirik  organizmlar faoliyati natijasida hosil bo’lgan va 
o’zgarishlarga  uchragan  moddalardir.  Neft,  torf,  ko’mir,  oxaktosh,  tabiiy  gaz  va  shu 
kabilar  biogen moddalarga misol bo’la oladi. 
3. Noorganiq moddalar va suv. Bular biosferadagi turli noorganiq moddalar va 
suvlarni  o’z  ichiga  oladi.  Bunday  moddalar  tirik  organizmlar  uchun  yashash  muhiti 
va vositasi bo’lib hisoblanadilar. 
4.  Biokos  yoki  oraliq  moddalar.  Tirik  organizmlarning  faoliyati  ta’sirida 
o’zgarishlarga  uchragan  moddalardir.  Bularga  tuproqlar,  cho’kindilar,  tog’  jinslari, 
gillar  va  suvlarning  ma’lum  qismini  misol  qilib  ko’rsatish  mumkin.Tirik  moddalar 
energetik  jixatdan  o’lik  moddalarga  nisbatan  bir  necha  barobar  faol  bo’ladilar,  ya’ni 
ularda energiyani  to’planishi va sarf bo’lishi nisbatan tez kechadi. 
V.I.Vernadskiy  insonning  biogeokimyoviy  faoliyatini  ham  tirik  moddalarning 
alohida  funktsiyasi  sifatida  ajratishni  tavsiya  etgan.  Bu  fikrning  ilmiy  ahamiyati 
hozirgi  insoniyatning  ishlab  chiqarish  faoliyati  kuchaygan  davrda  yanada  yaqqolroq 
namoyon bo’lmoqda. 
Tirik  organizmlarning  tabiiy  jarayonlardagi  ishtiroki  ularning  quyidagi  beshta