|
O’zbekistonda ekologik vaziyatlar darajasini aniqlovchi mezonlar
Mezonlar
Geotizimlarning ekologik vaziyatlari
falokatli
tang
keskin
o’rtacha
qanoatlanarli
1.Geotizimla
r holati
Geotizimlar
buzilishi va
tiklanmaydiga
n jarayonlar
kuchayishi
Buzilgan
geotizimlar
tiklanmay-
digan
xususiyatlarg
a ega bo’ladi
Tabiatning ayrim
komponentlarinin
g buzilishi
kuzatiladi
Tuproq va
o’simlikning
buzilish
belgilari
kuzatiladi
Ayrim o’simlik
va hayvonlarni
miqdoriy ka-
mayishi ko’za-
tiladi
2.Tabiat
komponent-
larining
holati
2.1
Atmosferani
ng potentsial
ifloslanishi
(API)
3,3 dan yuqori
(API eng
yuqori bo’lgan
zona)
3,0-3,3 (API
yuqori
bo’lgan zona
2,7-3,0 (API
yuqoriroq bo’lgan
zona)
2,4-2,7 (API
o’rtacha
bo’lgan zona)
2,4 gacha (API
past bo’lgan
zona)
2.2 yer ustii
suvlarining
sifati
(suvlarning
ifloslanish
indeksi, SII)
6-10 va undan
ko’p (juda
iflos va
haddan
tashqari iflos)
4-6 (iflos)
2-4 (ifloslangan)
1-2 (o’rtacha
ifloslangan)
1 gacha (toza)
2.3Er usti
suvlarinng
minerallashu
vi (har l. g)
Juda baland
(3-5)
Baland (2-3)
o’rtacha (1-2)
Ruxsat etilgan
(1 gacha)
Me’yorda (0,3-
0,5)
180
2,4 Ichimlik
suvining
davlatt
andozasiga
mos
kelmasligi,
%
75-90
50-75
35-50
20-35
10-20
2.5 Voha
tuproqlarinin
g pestitsidlar
bilan
ifloslanishi
(har ga. kg)
10 dan ortiq
5-10
3-5
1,3-3,0
1,3 dan kam
2.6 Tuproq
sho’rlanishi
SHo’rxok
Kuchli
o’rtacha
Kuchsiz
SHo’rlanmaga
n
2.7
Tuproqlarnin
g eroziyaga
berilganligi
Juda kuchli
(jar eroziyasi)
Kuchli
o’rtacha
Kuchsiz
Eroziyaga
berilmagan
2.8
yerlarning
deflyatsiyaga
berilganligi
Juda kuchli
(barxanli rel
yef)
Kuchli
(harakatdagi
qumlar
vujudga
keladi)
o’rtacha (botiqlar
25-50%
maydonda tarkib
topadi)
Kuchsiz
(botiqlar 25%
gacha
maydonda
tarkib topadi)
Deflyatsiya yuz
bermaydi
(botiqlar 10%
gacha
maydonda
tarkib topadi)
2.9 o’simlik
qoplamining
ahvoli
(mahsuldorli
k darajasi %)
15 dan kam
15-30
30-60
60-90
90 dan yuqori
2.10
Yaylovlarr
degradatsiyas
i (buzilgan
yaylovlar
maydonining
ko’payishi,
%)
7,5 dan ko’p
5,0-7,5
2,5-5,0
1,5-,25
1,5 gacha
2.11
Umurtqali
hayvonlar
faunasining
ahvoli
qayta
o’zgargan
(sinantrop va
keltirilgan
turlar 50%dan
ortiq)
Kuchli
o’zgargan
(sinantrop va
keltirilgan
turlar 50%
gacha)
o’rtacha
o’zgargan
(sinantrop va
keltirgan turlar
10% gacha)
Kuchsiz
o’zgargan
(sinantrop va
keltirilgan
turlar oz)
Tabiiy fauna
(hayvon turlari)
o’zgarmagan
3. Aholi
sog’ligi
holati
Barcha
yoshdagi va
ijtimoiy
guruhdagi
aholining
ahvoli
qo’rqinchli
holda
Barcha
yoshdagi
aholining
sog’ligi
hamma
joyda
yomonlashad
i
Aholining ayrim
guruhining
sog’ligi
yomonlashadi
Aholi
sog’ligining
yomonlashuv
belgilari
vujudga keladi
Me’yordagi
holat
181
3.1 Umumiy
o’lim
Juda ko’p
(1,3*)
Ko’p (1,2*)
Ko’proq (1,1*)
Mos keladi
(1,0**)
Kam (–1,2***)
3.2 Yosh
bolalar o’limi
Juda ko’p
(1,6*)
Ko’p (1,4*)
Ko’proq (1,2*)
Mos keladi
(1,0**)
Kam (–1,4***)
3.3
Aholining
kasallanishi
Juda ko’p
(1,3-1,4)*
Ko’p (1,2-
1,3)*
Ko’proq (1,1-
1,2)*
Mos keladi
(1,0**)
Kam (-1,3-2,)
* Respublika o’rtacha ko’rsatkichidan shuncha marta katta
** Respublika o’rtacha ko’rsatkichiga mos keladi
*** Respublika o’rtacha ko’rsatkichidan shuncha marta kam
3. Sanoatning rivojlanishi va joylashishi bilan bog’liq antropogen
o’zgarishlar
Ekologik vaziyatlarning tadrijiy (dinamik) o’zgarishini o’rganish natijalariga
ko’ra, respublika hududida ularning bir necha ustuvor yo’nalishlari ajratiladi: 1)
maydoni jihatdan muntazam kengayib boruvchi, 2) quyi (oddiy) vaziyatdan yuqori
(murakkab) vaziyatga barqaror o’tib boruvchi, 3) barqaror o’zgarmas, 4) murakkab
vaziyatdan oddiy vaziyatga qarab o’zgaruvchi, 5) majmuali tadrijiy.
Ekologik vaziyatlarning aksariyati maydoni jihatdan kengayib, muntazam
ravishda rivojlanib boradi. Bu hol vaziyatni kuchaytiruvchi omillarning tadrijiy
o’zgaruvchanligi bilan bog’liq. Antropogen omilning beto’xtov keng miqyosdagi
ta’siri vaziyatni makonda kengayib borishini ta’minlaydi. Yangi neft va tabiiy gaz
konlarini ochish maqsadida burg’ulash ishlarining qarshi dashtida muntazam
rivojlantirilishi o’rtacha ekovaziyatni keskin vaziyat bilan almashishi va uning
hududda progressiv ravishda kengayib borishiga ta’sir etmoqda.
Quyi qulay ekovaziyatni yuqori darajadagi murakkab vaziyatlar bilan almashishi
ayrim arellarda sodir bo’ladi. quyi Amudaryoda 1961 yildan e’tiboran gidroekologik
vaziyatning tobora murakkablashuvi tufayli tabiiy muhit eng qulay vaziyatdan (1961
y.) falokat darajaga qadar (1976-1990 yillar) o’zgardi. O’zgarish bir yo’nalishda
davom etib, barcha vaziyatlar darajalari bir-birlarni birin-ketin almashtirib borgan.
Barqaror o’zgarish Amudaryoda suv sarfining kamayishi va minerallashuv darajasi
oshib borishi bilan bog’liq bo’lgan. Falokat darajani eng dahshatlisi Orol dengizida yuz
berdi. qisqa vaqt mobaynida (1961-2000 yillar) uning sathi CAPut!’ m pasaydi, ya’ni
har yili 0,5 m dan tushib borgan. Berk havzalar uchun bu katta ko’rsatkich.
Barqaror ekovaziyat faqat ayrim kichik ekotizimlar uchun xos. Bu ekotizimlarda
tabiiy va antropogen omillar vaziyat o’zgarishiga deyarli ta’siri qilmaydi yoki ularning
barqarorligi
kuchli
bo’ladi.
Baland
tizma
tog’larning
suv
ayirg’ich
qismlari(glyatsialnival mintaqa)da insonnig xo’jalik faoliyati nihoyatda chegaralangan,
faqat ayrim al pinistlar va mo’zshunoslar ma’lum joylardagina ish olib boradilar.
Ularning faoliyati tabiiy muhit o’zgarishiga olib kelmaydi.
Murakkab ekovaziyatning oddiy vaziyatga qarab o’zgarishi insonni tabiiy muhitni
maqsadga muvofiq yo’nalishda qayta o’zgartirish va landshaft jarayonlarini barqaror
boshqarishi bilan bog’liq. Keyingi vaqtlarda sanoat oqava suvlarining katta qismini
tozalashga yerishilganligi tufayli CHirchiq va Ohangaron daryolari suvlarini muayyan
182
darajada tozalashiga yerishildi. SHuningdek, atmosfera havosiga chiqarilayotgan
sanoat chiqindilarining miqdorini respublika miqyosida kamayib borayotganligi va
boshqa ijobiy o’zgarishlar atrof muhit tozalanishi va insonning yashash sharoitlari
qulayligining ortib borishida sezilmoqda.
Majmuali tadrijiy ekovaziyat sanoat, transport, qurilish va qishloq xo’jaligi
rivojlangan hududda tarkib topadi, shakllanadi va rivojlanadi. Hududda xalq
xo’jaligining turli tarmoqlari mavjud bo’lganligi tufayli atrof muhitga ta’siri ham turli
darajada sodir bo’ladi. Natijada ma’lum hududda bir necha darajali ekovaziyatlar
yuzaga keladi va shakllana boshlaydi. Ta’sir darajasi, muntazamligi, chiqindilarni
turiga
qarab va ayniqsa chora-tadbirlarning samaradorligiga bog’liq holda
vaziyatlarning rivojlanish bosqichlari turlicha bo’ladi. Tog’-metallurgiya (Olmaliq,
Navoiy, Uchquduq va boshqa) korxonalari, energetika, kimyo, neftni qayta ishlash va
boshqa sanoat majmualari ta’sir doirasida ekovaziyat tang qolgan sanoat korxonalari
atrofida esa har xil bo’lishi kuzatiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
