Namangan muhandislik- texnologiya instituti

Nazorat va muhokama uchun savollar
Zamonaviy innovatsion marketingni strategik ko‘rinishlarini sharhlab bering?
2. Yuqori texnologik tovarlarning innovatsion marketing xususiyatlari qanday tavsiflanadi?
3. Yangi innovatsion tovarlarni ishlab chiqishda maqsadli bozor tahlili?
17-mavzu. INNOVATSION LOYIHALARNI MOLIYALASHTIRISH TIZIMI (4 soat)
Reja:
1. Innovatsion loyihalarni moliyalashtirish tizimining ahamiyati.
2. Innovatsion dastur.
3. Innovatsion loyihalarni moliyalashtirish manbalari.


1. Innovatsion loyihalarni moliyalashtirish tizimining ahamiyati.
Innovatsiya loyihasining asosiy maqsadlaridan biri – korxona yuqori sifatga ega bo’lgan kerakli miqdorda mahsulot ishlab chiqarish layoqatiga ega ekanligini raqobatchilarga isbotlashdan iborat.
“Innovatsion loyiha” tushunchasi bir qancha nuqtai nazardan qaralishi mumkin:
– innovatsion maqsadlarga erishishga xizmat qiladigan tadbirlar yig’indisi sifatida;
– innovatsion faoliyatni amalga oshirish jarayoni sifatida;
– ushbu tadbirlarni asoslovchi va bayon qiluvchi hujjatlar paketi sifatida.
Ushbu uch jihatlar innovatsion loyihaning innovatsion faoliyatini tashkil qilish va maqsadli boshqarish shakllari sifatidagi ahamiyatini ko’rsatadi.
Shunday qilib, innovatsion loyiha – bu resurslar, muddatlar va ijrochilar bo’yicha o’zaro bir-birini asoslaydigan hamda o’zaro bir-biriga bog’liq bo’lgan, ilm-fan va texnika taraqqiyotining ustuvor yo’nalishlarida muayyan maqsadlar (vazifalar)ga erishishga qaratilgan jarayonlarning murakkab tizimidir.
Innovatsion loyihalarni amalga oshirish uchun ularni moliyaviy asoslash va investitsiyalash muhim ahamiyatga ega. Bunda loyihaviy moliyalashtirish jarayonlari nuqtai nazaridan o’ziga xos xususiyatlarga ega innovatsion loyihalarni farqlash kerak:
a) investitsion loyihalar, masalan, yangi sanoat ob’ektlari qurilishiga (energetika, transport, aloqa va h.k.) yirik kapital qo’yilmalar;
b) ilmiy-texnik (innovatsion) – ilg’or texnologiyalar, yangiliklar, mahsulotlar va xizmatlar.
Ushbu ikki xil loyiha o’rtasida muhim farqlar mavjud:
1. Sanoat ob’ektlariga kapital qo’yilmalar haqidagi mavjud moliyaviy axborot, hattoki eng oddiy ilmiy-texnik loyihalarga qaraganda, ayniqsa, ularning erta bosqichlarida, ishonchliroqdir;
2. Innovatsion ilmiy-texnik loyihalar mavhumlikning yuqori darajasiga ega ekanligi bilan farq qilib, ular shunday afzallikka egaki, ular ishlanmaning erta bosqichidayoq katta bo’lmagan moliyaviy yo’qotishlar bilan to’xtatib qo’yilishi mumkin;
3. Ilmiy-texnik loyihalarda axborot investitsiyaviy loyihalarga qaraganda ko’proq cheklanganligi va mos emasligi bilan farq qiladi. Bu esa mustaqil ekspertlarning loyihalarini baholash bo’yicha fikrlarini korrelyatsiyalashni nihoyatda qiyinlashtiradi;
4. Innovatsion loyihalar ko’p mezonliligi va yuqori darajali mavhumliligi bilangina farq qilmasdan, balki sifatli baholash bo’yicha ham farqlanadi.
“Loyiha” tushunchasi bilan bir qatorda, “innovatsion dastur” degan tushuncha ham mavjud. Bu tushunchalar o’zaro chambarchas bog’langan. Dastur – bu loyiha shakllaridan biri, dasturlash esa (dasturni shakllantirish) – loyihalar hayot tsikli bosqichlaridan biri bo’lsa-da, ularning xususiyatlari anchagina farqlanadi, dastur qo’shimcha qator yangi xususiyatlarni orttiradi.
Innovatsion texnologiyani xalq xo’jaligiga tadbiq qilishda iqtisodiy samaradorlikni quyidagi usullarda baholash mumkin:
Yangi texnika va texnologiyalarni joriy etish uchun uning iqtisodiy va ijtimoiy samaradorligni aniqlash kerak. SHu sababli yangi texnika va texnologiyalarni joriy etish asosida ishlab chiqarishida yuqori ko’rsatkichlarga erishish uchun texnik chora-tadbirlarning qaysi biri foydali ekanligini aniqlash zarur.
Fan-texnika tarakkiyoti tadbirlari iqtisodiy samarasini hisoblash tartibi uslubiy ko’llanmalarda izoxlab berilgan.
Ularga quyidagilar kiradi:
- kapital qo’yilmalarning iqtisodiy samaradorligini aniqlash bo’iicha namunali metodika;
- xalq xo’jaligida yangi texnika, ixtirochilik va ratsio-nalizatorlik tavsiflaridan foydalanishning iqtisodiy samaradorligini aniqlash metodikasi;
- korxonalar va ishalb chiqarish birlashmalari boshqaru-vining avtomatlashtirilgan tizimining iqtisodiy samarador¬ligini hisoblash metodikasi;
- boshqaruvning avtomatlashtirilgan tizimi samarador¬ligini;
- mexnatni ilmiy tashkil etish, ya’ni MIT bo’iicha tadbir-choralarning iqtisodiy samaradorligini aniqlash metodikasi;
- atrof-muhitni muhofaza etish bo’yicha chora-tadbirlar¬ni amalga oshirish uchun sarflangan xarajatlarning iqtiso¬diy samarasini aniqlash uchun vaktinchalik metodika.
Undan tashqari, tarmoq vazifalari, ilmiy-tekshirish institutlari, loyiha tashkilotlari, oliy o’quv yurtlari ham metodik materiallar tayyorlashlari mumkin.
U qanday qilib aniqlanadi? YAngi ishlamalarni iqtisodiy samaradorligi barcha ishlab chiqarish tarmoqlarida, ilmiy-tekshirish institutlarida, loyihalash tash-kilotlarida tegishli tadbirlarni avvalgi yillardagi o’zlashtirish natijalarini ifodalovchi xujjatlar asosida aniqlanadi. Ilmiy-texnikaviy tadbirlarning ko’p yillik tajribalariga asoslangan turli ko’rsatkichlar, jumladan, mashina va texnikaviy vositalarni ishlab chiqish xamda ulardan foydalanish natijasida erishiladigan yillik iqtisodiy samaradorlik quyidagicha aniqlanadi:

Bu erda: 3₁va 3₂ — mavjud va yangi texnika yordamida maxsulot birligini ishlab chiqarish xarajatlari;
a — yangi texnikaviy vositalarning sifatini, nisbiy afzalligini ifodalovchi koeffitsient bo’lib:


hisoblanadi.

Bu srda: Q₁ va Q₂ — mavjud va yangi texnikaviy vositalar birligi yordamida yil davomida ishlab chiqarilgan maxsulot hajmi;

P₁ va R₂ — mavjud va yangi texnikaviy vositalar kiyma-tida ularni tiklash uchun ajratmalar salmoi;
P — yangi tsxnikadan foydalanish davrida erishiladigan samaradorlik. U quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

Bu srda: - mavjud va yangi tsxnikadan foyda­lanish davridagi joriy xarajatlar;

— mavjud va yangi tsxnikadan foydalanish bilan bog’liq bo’lgan kapital qo’yilmalar;
E — kapital qo’yilmalarining norma darajasidagi sa­maradorlik koeffitsienti;
A₂ — yangi texnika joriy etilgandan keyin uning yordami bilan ishlab chiqariladigan maxsulot hajmi;
S — yangi tsxnikani loyihalashtirish xarajatlari.
YAngi texnika samaradorligini hisoblash qiyosiy samara-dorlikni aniqlash tamoyillariga asoslanadi. yangi tsxnikadan foydalanishning iqtisodiy samaradorligini aniqlash metodikasi asosida amalga oshiriladi.
Bu mstodikaga binoan iqtisodiy samara quyidagi formu­la yordamida ifodalanadi:

Bu srda: S — yillik iqtisodiy samara, so’m; — yangi texnika yordami bilan tayyorlangan maxsulot birligiga sarflangan katgirilgan xarajatlar (T+E_nx K);

A₂—hisobot yilida yangi texnika yordamida ishlab’ chiqa-rilgan mahsulotning yillik hajmi.
YAngi texnika va tsxnologiyaning iqtisodiy samaradorli­gini rejalashtirish va bashorat qilishda uning bir qator asosiy texnik-iqtisodiy ko’rsatkichlarga, jumladan foydaning ko’payishi, mehnat unumdorligining oshishi, mehnat, moddiy va kapitat sig’imining pasayishi, maxsulot tannarxining kamayishiga ta’sir etishi hisobga olinadi. Masalan, yangi maxsulot-ni ishlab chiqarish hisobiga olinadigan rejali foydaning ko’payishi quyidagi formula bilan aniqlanadi:

Bunda: — kelgusi davrda foydaning oshishi (so’m

hisobida);
— korxona ulgurji bahosi va yangi mahsulot birli-gining ishlab chiqarish tannarxi;
— korxona ulgurji bahosi va almashtiriladigan mahsulotning yangi texnikaning joriy etilgungacha bo’lgan yil-dagi tannarxi (so’m hisobida);
— kelgusi davrda ishlab chiqariladigan yangi max­sulot va yangi texnikami joriy etishgacha bo’lgan yildagi al­mashtiriladigan maxsulot xajmi (so’m hisobida).