Namangan davlat universiteti xalqaro munosabatlar va diplomatiya tarixi

Vena kongressi. Fransiya tor-mor qilinmasdan oldinoq, oltinchi ittifoqning 
asosiy  qatnashchilari  diplomatik  kongress  chaqirishni  va’dalashib  qo’ydilar. 
1814-  yil  sentyabrda  Venada  juda  katta  diplomatik  kongress  ochildi,  ilgari  hech 
qachon bunday  katta diplomatik kongress chaqirilmagan edi.  Kongressga birgina 
Turkiya  imperiyasidan  boshqa  Yevropadagi  barcha  davlatlardan  216  vakil  keldi. 
Kongressda  Napoleonni  yenggan  eng  kuchli  davlatlar:  Rossiya,  Angliya  va 
Avstriya asosiy rol o’ynadi. Rossiyaning vakillari imperator Aleksandr I, diplomat 
Karl  Nesselrode  va  Rossiyaning  kongressdagi  birinchi  muxtor  vakili  Andrey 
Razumovskiylar  edi.  Rossiya  kongressning  ishiga  juda  katta  ta’sir  ko’rsatib, 
Napoleonni  tor-mor  keltirishda  rus  xalqi  o’ynagan  hal  qiluvchi  roldan  o’z 
manfaatlari uchun foydalandi. 
Yevropadagi  yirik  monarxiyalarning  kongressga  to’plangan  vakillari 
Napoleonning burjua imperiyasi ustidan qozonilgan g’alabani tantana qildilar. 
Kongress  qatnashchilarining  birinchi  maqsadi  Yevropa  xalqlarining 
respublikachi-demokratik  va  milliy-ozodlik  harakatlarini  bostirish  va  ilgari 
Napoleon  bo’ysundirgan  davlatlardagi  avvalgi,  feodal-absolyutistik  tartiblarni 
tiklash  edi.  Bu  davlatlarning  hammasida  kongress  oldingi  sulolalarni  imkon 
boricha  qaytadan  taxtga  o’tqazdi.  G’oliblarning  ikkinchi  maqsadi  Napoleon 

---

79 
ustidan  qozonilgan  g’alabani  mustahkamlashdan,  Fransiyaning  bonapartizm 
rejimiga  qaytishiga  va  qaytgan  taqdirda  Yevropani  yangidan  istilo  qilishga 
urinishi  ehtimollariga  qarshi  mustahkam  to’siq  yaratishdan  iborat  edi.  Buning 
uchun  kongressning  rahbar  qatnashchilari  Fransiya  bilan  chegaradosh  davlatlarni 
kengaytirish  va  kuchaytirishga  hamda  bu  davlatlarni  Fransiyaga  qarshi  to’siqqa 
aylantirishga harakat qildilar. 
 G’oliblarning  uchinchi  maqsadi  o’zlarining  hududiy  davolarini  qondirish, 
davlatlarning  Yevropadagi  va  mustamlakalardagi  yerlarini  qaytadan  taqsimlab 
olish  edi.  Shu  bilan  birga  Vena  kongressi  yirik  monarxiyalarning  muddaosiga 
xizmat  qilib,  ayrim  xalqlarning  milliy-ozodlik  yo’lidagi  intilishlari  va 
etnografik 
chegaralarini e’tiborga olmadi. Bu esa buyuk davlatlar o’rtasidagi ziddiyatlarning 
keskinlashuviga olib keldi. 
Kongressda  uning  qatnashchilari  o’rtasida  jiddiy  ziddiyatlar  ro’y  berdi. 
Rossiya  imperiyasining  G’arbiy  Yevropadagi  ta’sirini  mustahkamlash  uchun 
Aleksandr I Germaniyada  ikkita kuchli davlat  –  Avstriya bilan Prussiyani saqlab 
qolishga  intildi:  ular  o’zaro  raqobat  qilib,  doimo  bir-biriga  qarshi  bo’lishi  kerak 
edi.  Aleksandr  I o’zini  Fransiya tomonidan bo’ladigan  xavfdan saqlashga  intilish 
bilan  birga  Fransiyaning  haddan  tashqari  xo’rlanishi  va  zaiflanishiga  yo’l 
qo’ymadi:  bunga  yo’l  qo’yish  Fransiyani  german  davlatlarining  kuchini  G’arbga 
chalg’itish  qobiliyatidan  mahrum  qilgan  bo’lar  edi.  Rossiya  Yevropa  sharqida 
tugatilgan Varshava gersogligining deyarli butun hududini bosib olmoqchi bo’ldi. 
Bu  vazifaning  hal  qilinishini  osonlashtirish  uchun  Aleksandr  pol’yak 
dvoryanlarining bir qismi bilan til biriktirdi. Pol’shada mahalliy qonunlarni saqlab 
qolishni hamda Pol’shaga cheklangan, aristokratik konstitutsiya va o’z armiyasiga 
ega bo’lish huquqi berishni va’da qildi. 
Avstriya bilan Prussiya Aleksandr I  ning  bu  ishiga  norozilik bildirdilar, bu 
ikki davlat o’zlari olmoqchi bo’lgan pol’yak viloyatlariga hech qanday muhtoriyat 
berishni istamadilar. 
Aleksandr  I  pol’yak  yerlaridan  katta  bir  qismining  Rossiyaga  o’tishiga 
Prussiyaning  roziligini  olish  maqsadida  Prussiyaning  butun  Saksoniyani  olish 

---

80 
to’g’risidagi  da’vosini  qo’llab-quvvatlashga  va’da  berdi.  Prussiya  qiroli  singari, 
Aleksandr I ham bosqinchilik niyatida edi. Saksoniya qirolining (ayni zamonda u 
Varshava  gersogi  ham  edi)  Napoleonga  ittifoqchi  va  vassal  bo’lganligi  Pol’sha 
bilan Saksoniyaning taqsimlab olinishiga bahona bo’ldi. 
Angliyaning 
torilar 
hukumati 
savdo-sanoat 
va 
mustamlakachilik 
monopoliyasining  Angliya  qo’lida  bo’lishini  ta’minlashga  harakat  qildi.  Torilar 
hukumati  Yevropa  ligasidagi  aristokratik  reaksiyani  qo’llab-quvvatlashni  o’z 
maqsadiga  erishishning  eng  yaxshi  vositasi,  deb  bilar  edi  va  shu  sababli  u 
Angliyaga  raqib  bo’la  oladigan  mamlakatlarda  turg’unlik  va  qoloqlik  holatini 
mumkin  qadar  uzoqqa  cho’zishga  harakat  qildi.  Britaniya  tashqi  ishlar  vaziri 
Kaslri  Napoleon  urushlari  davrida  fransuzlardan,  ispanlardan  va  gollandlardan 
bosib  olingan  mustamlakalarning  Angliya  qo’lida  qolishiga  erishmoqchi  bo’ldi. 
Ammo  u  dastlab  burjua  Angliyasining  eng  xavfli  raqibi  bo’lgan  Fransiyani 
zaiflashtirishga va uning hududini 1792- yildagi chegara doirasi bilan cheklashga 
harakat  qildi.  Britaniya  kabineti  Burbonlar  sulolasini  qaytadan  taxtga  chiqarishni 
ayniqsa  qattiq  talab  qildi.  U  shuningdek,  Fransiya  chegaralari  yonida  to’siq 
davlatlar  barpo  etishga  va  Reyn  daryosi  bo’yida  Prussiyani  kuchaytirishga  katta 
ahamiyat  berdi.  Ingliz  diplomatiyasi  o’zining  Yevropadagi  siyosatini  Yevropa 
qit’asidagi  davlatlarni  bir-biriga  qarama-qarshi  qilib  qo’yishga  qaratdi.  Bu 
davlatlar  bir-biriga  “tenglashib”  olguncha  Angliya  ularga  doimo  hakamlik  qilish 
imkoniyatiga  ega  bo’ldi  va  mustamlakalarni  bemalol  bosib  olaverdi.  Kaslri 
Rossiyaning Yevropadagi ta’siri yanada kuchayib ketishidan qo’rqib, Aleksandr I 
ning  Pol’sha  to’g’risidagi  rejalariga  turli  yo’llar  bilan  qarshilik  ko’rsatishga 
urindi,  shuning  uchun  ham  Pol’shani  yangidan  taqsimlashda  uning  Rossiyaga 
o’tishi  mumkin  bo’lgan  qismini  kamaytirishga  va  Avstriya  bilan  Prussiyaning 
hissasini ko’paytirishga harakat qildi. 
Vena  kongressida  Avstriyaning  vakili  knyaz  Metternix  edi.  Inqilobiy  va 
milliy-ozodlik  harakatlari  chinakam  “xalqlar  turmasi”  bo’lgan  ko’p  millatli 
Gabsburglar monarxiyasining hayotiga xavf solmoqda edi. Shu sababli, Metternix 
monarxlarni  inqilob  bilan  qo’rqitib  va  ularni  jipslashtirib,  reaksiya  tamoyillarini 

---

81 
zo’r  berib  himoya  qildi.  Avstriya  hukumati  Prussiya  bilan  Rossiyaning  kuchayib 
ketishiga  mumkin  qadar  yo’l  qo’ymaslikka  harakat  qildi.  Metternixning 
Germaniya  masalasida  tutgan  siyosati  Germaniyaning  tarqoqligini  saqlab  qolish 
bilan birga unda Avstriya ta’sirining ustun bo’lishini ta’minlashdan iborat edi. 
Prussiyaning Vena kongressida yuritgan siyosatning negizi pruss yunkerlari 
ahvolini  mustahkamlashdan,  Saksoniyani  bosib  olish  va  ayni  zamonda  Reyn 
daryosi bo’yidagi boy yerlarni qo’lga kiritishdan iborat edi. 
Fransiya hukumati Prussiyani Fransiyaning o’ta ketgan dushmani, deb bildi 
va  Saksoniya  qo’shib  berilgan  taqdirda  pruss  monarxiyasining  yanada  kuchayib 
ketishidan  xavfsiradi.  Fransiya  hukumatida  Prussiyaga  protestantlar  yashaydigan 
Saksoniya  o’rniga  katoliklar  yashaydigan  Reyn  viloyati  bilan  Vestfaliyani  berish 
mayli  bor  edi,  Fransiya  hukumati,  Prussiya  bu  ikki  o’lkani  o’ziga  qo’shib 
ololmaydi, deb o’ylagan edi. Shu sababli Taleyran Vena kongressida Prussiyaning 
Saksoniyani  bosib  olishiga  ochiqdan-ochiq  qarshi  chiqdi.  Taleyran  kongressda 
davlatlar  o’rtasida  ro’y  bergan  ziddiyatlardan  ustalik  bilan  foydalandi.  Bu 
ziddiyatlardan foydalanib, Taleyran, Fransiya urushda tor-mor qilingan bo’lishiga 
qaramay, kongressda beshinchi buyuk davlat vakili sifatida o’rin ola bildi. 
Rossiyaga xalaqit berish uchun Kaslri bilan Metternix Taleyranni zo’r berib 
qo’llab-quvvatladilar, 
Napoleon 
ustidan 
qozonilgan 
g’alaba 
natijasida 
Rossiyaning  g’oyat  darajada  kuchayib  ketishi  uning  kechagi  ittifoqchilarini  shu 
qadar qo’rqitib yuborgan ediki, rus hukumati bilan pruss hukumatining Pol’sha va 
Saksoniya masalalaridagi rejalariga qarshi turish maqsadida Angliya, Avstriya va 
Fransiya 1815- yil 3- yanvarda o’zaro maxfiy ittifoq tuzdilar. Fransuz tarixchilari, 
odatda,  bu  shartnomani  Taleyranning  qilgan  ishi,  deb  ko’rsatsalar  ham,  lekin 
haqiqatda  uning  qilgan  ishi  emas  edi.  Bu  bitimni  zimdan  tayyorlashda  ingliz  va 
Avstriya  diplomatlari  asosiy  rol  o’ynagan  edilar.  Yangi  ittifoqchilar  bir-birlariga 
harbiy  yordam  berishni  va’da  qildilar  va  bu  akt  imzolangandan  keyin  Rossiya 
bilan Prussiyaga tazyiq qilishni juda kuchaytirdilar. 
Prussiya  Saksoniyaning  hammasini  emas,  balki  shimoliy  qisminigina 
olishga  rozi  bo’ldi,  Saksoniyaning  janubiy  qismi  mustaqil  qirollik  bo’lib  qoldi. 

---

82 
Podsho ham sobiq Varshava gersogligining hamma yerini o’z mulklariga qo’shib 
olishdan  voz  kechishga  majbur  bo’ldi,  gersoglikka  qarashli  hududning  katta  bir 
qismi  Rossiyaga  o’tdi,  Poznan  bilan  Gdansk  (Dansig)  Prussiya  qo’lida  qoldi. 
Bundan  tashqari,  Shvetsiya  Pomeraniyasi  Prussiyaga  tegdi,  Galitsiya  esa 
Avstriyaga berildi. G’arbda ilgari mayda knyazliklarning yerlaridan tashkil topgan 
ikkita katta viloyat – Reyn viloyati bilan Vestfaliyani Prussiyaga qo’shishga qaror 
qilindi. Germaniyaning bu viloyatlari iqtisodiy jihatdan eng taraqqiy qilgan bo’lib, 
strategiya jihatidan muhim ahamiyatga ega edi. Bu viloyatlarning qo’shib berilishi 
Prussiyaga  keyinchalik  Germaniyaning  katta  qismini  bo’ysundirish  hamda 
Fransiyaning eng kuchli va eng xavfli dushmaniga aylanish imkoniyatini berdi. 
Vena  kongressida  Pol’sha  to’rtinchi  marta  qayta  taqsimlandi.  Pol’shaning 
yangidan taqsim qilinishi natijasida uch davlat: Rossiya, Avstriya va Prussiyaning 
hukmron  tabaqalari  polyak  milliy  harakatini  birgalikda  bostirishdan  avvalgidek 
manfaatdor  bo’lib  qola  berdilar.  Faqat  Krakov  shu  qadar  janjalli  punkt  bo’lib 
qoldiki,  uning  kimga  berilishi  to’g’risida  bir  fikrga  kelish  mumkin  bo’lmadi. 
Krakov  shahri  va  unga  bevosita  tutashgan  hududdan  kichik  bir  mustaqil 
respublika  barpo  etildi.  Pol’shani  navbatdagi  taqsimlashda  va  polyak  xalqini 
ezishda  Rossiyaning  Prussiya  va  Avstriya  bilan  hamkorlik  qilishi  Yevropada 
reaksiyami mustahkamlashga yordam berdi. 
Napoleon Elba orolidan chiqib, Fransiya shimoliga kelib tushgan va qo’shin 
to’plab Parijga qarab yo’l olgan paytda Vena kongressi o’z ishini yakunlab qolgan 
edi.  Fransiyada  Bonapart  sulolasining  qayta  tiklanishidan  qo’rqib,  kongress 
qatnashchilari hal bo’lmagan janjalli  masalalarni yig’ishtirib qo’yib, darhol yangi 
(yettinchi) ittifoq tuzdilar. 
Napoleonning  Vaterloo  yonidagi  jangda  so’nggi  marta  yengilishidan  sal 
oldinroq,  1815-  yil  9-  iyunda  Vena  kongressining  аsosiy  (oxirgi)  hujjati 
imzolandi.  Bu  hujjatda  Fransiyaning  sharqiy  chegaralarida  fransuz  tajovuzining 
yangi urinishlariga qarshi mustahkam to’siqlar barpo qilish ko’zda tutilgan edi.  
Prussiyaning  G’arbdagi  yangi  yerlari:  Reyn  viloyati  bilan  Vestfaliya 
Fransiyaga qarshi qaratilgan sharqy to’siqning asosiy bo’yini va platsdarm edi. 

---

83 
Gollandiya  va  Belgiya  yagona  Niderlandiya  qirolligi  qilib  birlashtirildi  va 
shunday  qilib,  belgiyaliklar  ezilgan  xalq  ahvoliga  tushirib  qo’yildi.  Bundan 
tashqari, Niderlandiya qiroli Lyuksemburg gersog ligini shaxsiy mulk qilib oldi. 
Mustaqil  davlat  qilib  qaytadan  tiklangan  Shveytsariyani  kongress  betaraf 
davlat  deb  e’lon  qildi  va  uning  Napoleon  tomonidan  o’z  davrida  tortib  olingan 
chegara  viloyatlari (bu  viloyatlarning strategiya jihatidan  muhim  ahamiyatga ega 
bo’lgan tog’ yo’llari bor edi) yana o’ziga qaytarib berildi. 
Italiyada  Sardiniya  qirolligi  qaytadan  tiklandi  va  kuchaytirildi;  unga 
Savoyya  bilan  Nitsa  qaytarib  berildi  va  sobiq  Genuya  respublikasining  hududi 
olib  berildi.  Sardiniya  qirolligi  Fransiyaning  janubiy  chegarasida  Fransiyaga 
qarshi platsdarm rolini o’ynashi lozim edi. 
Vena 
kongressining 
asosiy 
oxirgi 
hujjatida 
Yevropaning 
va 
mustamlakalarning  Napoleon  ustidan  g’alaba  qozongan  g’oliblar  o’rtasida 
qaytadan taqsimlanish yakunlari bayon qilindi.  
Rossiya  Pol’shaning  katta  bir  qismini  oldi  va  ilgari  qo’shib  olingan 
Finlyandiya bilan Bessarabiyani o’z qo’lida saqlab qoldi. 
Angliya  Mal’ta  oroli  va  Gollandiya  bilan  Fransiyadan  bosib  olgan 
mustamlaka  yerlarni  o’ziniki  qilib  oldi.  Afrikaning  janubida  ilgari  Gollandiyaga 
qaragan Kap mustamlakasi va Seylon oroli mustamlaka yerlarning eng muhimlari 
edi.  Bu  mustamlakalar,  birinchi  navbatda,  Hindiston  yo’lidagi  va  uning 
bo’sag’asidagi  muhim  strategik  punktlar  sifatida  Angliya  uchun  juda  katta 
ahamiyatga  ega  edi.  Hindistonni  batamom  va  uzil-kesil  istilo  qilish  Britaniya 
mustamlakachilik siyosatining asosiy maqsadi edi.