Namangan davlat universiteti xalqaro munosabatlar va diplomatiya tarixi

Shimoliy  urush  tamom  bo’lishidan  buyuk  Fransiya  burjua  inqilobi 
boshlanguncha  o’tgan  davr  ichidagi  xalqaro  munosabatlar.  XVIII  asrda 
Rossiya  qudratining  oshishi  Yevropadagi  butun  xalqaro  vaziyatning  o’zgarishiga 
olib keldi. Rossiya Boltiq dengizi bilan Tinch okean o’rtasidagi territoriyalarni o’z 
ichiga  olgan  g’oyat  katta  imperiyaga  aylandi.  Yevropa  tarixida  bunday  imperiya 
hali tuzilmagan edi.  
Rossiya  juda  katta  o’lkalarga  ega  bo’lishga  qaramay,  uning  hududi  tobora 
kengayib  bormoqda  edi.  Rossiyaning  G’arb  bilan,  shuningdek,  Eron  bilan 
kattagina  savdo  sotiq  aloqalari  bor  edi.  Hukmron  pomeshchiklar  sinfi  bilan  rus 
savdogarlari  savdo  yo’llarini  mustahkamlab  borishga,  chegaralarni  strategiya 
jihatdan  mustahkam  joylardan  o’tkazishga  va  Rossiyaning  territoriyasini  tobora 
kengaytirib va xalqaro ta’sirini oshirib borishga intilardi. Shimolda Rossiya oldida 
Boltiqdagi pozitsiyalarni mustahkam himoya qilish vazifasi turar edi.  Pyotr I ning 

---

66 
g’alabalaridan  keyin  Shvetsiya  Yevropaning  shimolida  juda  kuchli  davlat 
bo’lmasada, poytaxtga Shvetsiya tomonidan tahdid qilish xavfi mavjud edi.  
Rossiyaning Pol’shadagi ta’sirini kuchaytirish masalasi ruslarning G’arbdagi 
siyosatida  muhim  o’rin  tutardi.  Janubdagi  vazifa  –  Azovni  ishg’ol  etish,  Qora 
dengizda  savdo  qilish  huquqini  qo’lga  kiritish,  Turkiyaga  qarshi  yana  kurash  olib 
borishdan iborat edi.  
Mustamlakalar uchun va Yevropa qit’asida ta’sir kursatish uchun Angliya va 
Fransiya  manfaatlari  to’qnashadigan  joy  dengizorti  mamlakatlari  edi.  Bu 
mamlakatlar  Kanada  va  Ost-Indiya  bo’lib,  Kanadani  fransuzlar  XVII  asrdayoq 
bosib  olgan  edi.  Ost-Indiya  territoriyasida  esa  ingliz  va  fransuz  istilochilari  qattiq 
kurash olib borardi. Angliya bilan Fransiya o’rtasida Yevropadagi ayrim hududlar 
uchun  ham  keskin  ziddiyatlar  bor  edi.  Angliya  hukumati  Fransiyaning  Avstriya 
Niderlandiyasini  va  uning  eng  muhim  qal’asi  Antverpenni  egallab  olishga  yo’l 
qo’ymaslikka intilar edi.  Antverpenning  fransuzlar  qo’lida bo’lishi  Angliya  uchun 
xavf  tug’dirishi  mumkin  edi.  Antverpen  fransuzlar  qo’lida  bo’lsa,  Britaniya 
flotining  kuchlari  Yevropada  band  bo’lib,  Angliyaning  mustamlakachilik 
agressiyasi 
muvaffaqiyatli 
avj 
olmasdi. 
Mudofaa 
maqsadida 
emas, 
mustamlakalarni  talash  maqsadida  Angliya  burjuaziyasi  va  aristokratiyasi 
Niderlandiyani  Fransiyaning  ta’siri  ostida  bo’lishga  yo’l  qo’yishni  istamasdi.  Shu 
maqsadga  erishish  uchun  Angliya  burjuaziyasi  Yevropada  Fransiyaning 
quruqlikdagi kuchlarini band qilib tura oladigan ittifoqchi topishga kirishdi.  
Angliya  hukumati  1713-  yilda  Ispaniya  merosi  uchun  bo’lgan  urushdan 
so’ng  Niderlandiyaning  Avstriyaga  berilishiga  erishgach,  XVIII  asrning  birinchi 
yarmida  Avstriya  gabsburglarini,  ya’ni  Fransiya  raqiblarini  qo’llab  keldi.  Angliya 
Gollandiyaga  ta’sir  ko’rsatish  uchun  Fransiyaga  qarshi  kurashdi.  Gannover 
siyosatini  murakkablashtirib  yubordi.  Fransiyaning  Gannoverni  bosib  olish 
mumkinligi  Fransiyaga  qarshi  kurashish  uchun  Angliyaning  ittifoqchilar  orttirish 
ehtiyojini  yanada  kuchaytirdi.  Angliya  o’zining  savdo  va  mustamlakalaridan 
kelgan foyda orqali Fransiyaga qarshi birovlarning kuchi bilan kurash olib bordi.  

---

67 
Angliyaning  boshqa  bir  dushmani  Ispaniya  esa  Gibraltar  bo’g’ozi  va 
Menorkaning  inglizlar  tomonidan  bosib  olinganligini  tan  olmay  kelayotgandi. 
Ingliz  burjuaziyasi  Ispaniya  mustamlakalarida  savdo  huquqiga  erishmoqchi  va 
Ispanlarning  Shimoliy  Amerikadagi  yerlarini  egallab  olmoqchi  edi.  Angliyaga 
qarshi  kurash  Ispaniyani  Fransiya  bilan  birlashtirdi.  Burbonlar  sulolasining 
Ispaniya taxtiga o’tirishi ham bunga yordam berdi.  
XVIII  asrning  birinchi  yarmida  Ispaniya  bilan  Fransiya  Avstriya 
Gabsburglarining  ashaddiy  dushmanlari  edi.  Gabsburglarga  qarshi  kurashda 
Shvetsiya  va  Turkiyadan  Fransiya  o’z  ittifoqchilari  sifatida  foydalanishga  intildi. 
Fransiyaning  urinishi  Rossiya  dushmanlarining  ittifoqchisi  sifatida  noqulay 
ahvolda  qoldi.  Gabsburglarga  qarshi  qaratilgan  “Sharqiy  g’ov”  degan  mash’um 
tizim uzoq vaqtgacha Fransiyani Rossiya dushmanlarining ittifoqchisi deb hisoblab 
keldi. Ispaniya Italiyadagi o’lkalari uchun Gabsburglarga qarshi kurash olib bordi. 
Ispaniya Burbonlari Ispaniya  merosi  uchun olib borilgan  urushdan keyin  Avstriya 
Gabsburglarining  qo’lida  qolgan  ulkan  Sitsiliya  qirolligining  o’z  qo’llariga 
o’tishini talab qildilar. Italiyadagi bu davlatning Ispaniya Burbonlari qo’liga o’tishi 
Ispaniyaning  O’rta  dengizdagi  mavqeini  mustahkamladi  va  Angliyaga  qarshi 
kurashishda muhim ahamiyatga ega bo’ldi.  
Ispaniya  merosi  uchun  olib  borilgan  urushdan  keyin  1733-  yilda  Pol’sha 
tufayli  birinchi  katta  xalqaro  janjal  boshlandi.  Shlyaxta  Pol’shasi  juda  ham 
zaiflashib qolgan edi.  
XVI  asrdayoq  shlyaxta  Pol’shani  G’arbiy  Yevropa  uchun  g’alla  yetkazib 
beruvchi  mamlakatga  aylantirib,  Niderlandiya  ingliz  va  nemis  mollarining  bojsiz 
keltirilish  uchun  chegaralarni  keng  ochib  bergan  edi.  Bu  hol  polyak  sanoatini 
bo’g’di,  burjuaziyaning  rivojiga  yo’l  bermadi.  Shaharlarning  pul  bilan  yordam 
bermasligi  qirol  hokimiyatining  mustahkamlashiga  yo’l  qo’ymadi.  Qirol 
hokimiyatining  moliyaviy  imkoniyatini  ham,  armiyasi  ham  juda  zaif  edi.  Polyak 
magnatlarining  va  shlyaxtaning  tashqi  siyosati  ham  mamlakatning  inqirozga  yuz 
tutishiga sabab bo’ldi.  

---

68 
XVI–XVIII  asrlarda  pol’yak  magnatlari  va  shlyaxta  sharkdan  shiddatli 
agressiya  olib  bordi,  u  bir  necha  davlat  qirollari  bilan  til  biriktirib  ish  ko’rdi. 
Bunday  halokatli  siyosat  pol’yak  xalqining  manfaatlariga  zid  kelib,  Pol’shaning 
G’arbdagi  o’z  yerlarini  qaytib  olishga  xalal  berdi.  XVIII  asrda  Pol’sha  shu  qadar 
zaiflashgan  ediki,  kuchli  davlat,  ya’ni  Rossiyaga  qarshi  davlatlar  Pol’shadan 
istalgan  vaqtda  foydalanishlari  mumkin  edi.  Pol’shani  o’z  vassaliga  aylantirishga 
va uning taxtiga o’z odami Stanislav Leshchinskiyni o’tkazishga uringan Karl XII 
ning  qo’shinlari  Pol’shani  strategik  nuqtalarini  egallashga  muvaffaq  bo’lgan  edi. 
Avstriyaning eng xavfli dushmani Prussiya edi. Prussiyaning bosqinchilik siyosati 
qirol  Fridrix  II  zamonida  juda  ham  avj  olib  ketdi.  Prussiyaning  tashqi  siyosati 
qo’shni  davlatlarga  nisbatan  hiyla  ishlatishga  va  o’z  ittifoqchilariga  nisbatan 
hayosizlik  bilan  xiyonat  qilishga  asoslangandi.  Fridrix  II  o’zining  nihoyatda 
surbetligi  bilan  boshqalardan  ajralib  turardi.  1740-  yilda  Karl  VI  vafot  etgach, 
uning o’rniga Mariya Tereza o’tirdi. Fridrix II hukmronligining birinchi yilidayoq 
urush  e’lon  qilmay  turib,  Avstriyaning  eng  boy  va  sanoat  jihatdan  taraqqiy  etgan 
viloyati Sileziyani bosib oldi. Prussiya tomonidan bosib olingan yerlarga o’xshash 
Sileziya ham polyaklarning qadimiy yeri edi.  
Bavariya  bilan  Fransiya  Fridrix  II  ning  ittifoqchilari  bo’lib,  bu  ikkisi 
Avstriya  qo’lidagi  Niderlandiyani  bosib  olishga  bel  bog’lagandi.  Avstriyaning 
dushmanlari uni zaiflashtirish maqsadida Bavariya kyurfyurstining imperator qilib 
saylanishga  va  Chexiyaning  Bavariyaga  qo’shib  olinishiga  erishmoqchi  edi. 
Kyurfyurst Saksonskiy va Pol’sha qiroli Avgust III Fridrix II ning ta’siriga berildi. 
U  Rossiya  va  Avstriya  bilan  tuzilgan  ittifoqqa  xiyonat  qildi  va  Moraviyani  bosib 
olish  maqsadida  Prussiya  tomonida  turib  urushga  qatnashdi.  Ispaniya  ham 
Avstriyaning dushmanlari qatoriga qo’shildi.  
1763-  yilda  Avgust  III  Saksonskiy  vafotidan  so’ng  Pol’shaga  yangi  qirol 
saylanishi kerak edi. Yangi qirol saylash hamisha shunday bir holga olib kelardiki, 
qo’shni davlatlar Pol’sha taxtiga o’zlariga  yoqadigan  nomzodning o’ltirishi  uchun 
kurashardilar.  Fransiya  bilan  Avstriya  yangi  qirolni  o’z  siyosatining  quroliga 
aylantirish  umidida  yana  Saksonskiy  xonadonidan  nomzodlar  ko’rsatishdi. 

---

69 
Yekaterina boshqacha reja tutdi. Pol’sha taxtiga Yekatirina o’zining sobiq mahbubi 
Stanislav  Ponyatovskiyning  o’tirishni  ta’minlasga  intildi,  u  eski  Pol’sha 
qirollarining  Giestlar  xonadoniga  mansub  edi.  Yekaterina  bu  nomzodni  taxtga 
o’tqazish  yolg’iz  o’ziga  qiyin  bo’lishini  anglab,  o’z  rejasining  muvaffaqiyatli 
amalga oshishini ta’minlash uchun Prussiya bilan inoqlasha boshladi.  
1764-  yilda  Fridrix  II  bilan  Yekaterina  o’rtasida  Pol’sha  ishlariga  umumiy 
aralashish zamirida ittifoq tuzildi. Rossiya Turkiyaga yordam berish majburiyatini 
o’z  zimmasiga  oldi.  Fridrix  II  esa  Rossiya–Fransiya  munosabatlarining 
keskinlashuvidan o’zining Yevropadagi ahvolini yaxshilash uchun foydalandi.  
Rossiyaning  tazyiqi  natijasida  Stanislav  Ponyatovskiy  Pol’sha  qiroli  qilib 
saylandi.  1767-yili  esa  dissidentlarning  huquqini  katoliklar  huquqi  bilan 
tenglashtirish  haqida  qonun  chiqarildi.  Pol’shani  tobora  zaiflashtirish,  uning 
Rossiyaga qaramligini kuchaytirish maqsadida Yekaterina Pol’sha bilan shartnoma 
tuzdi. Shuni aytish lozimki, dastlab Yekaterina Pol’shada qirol  hokimiyatining bir 
muncha  kuchayishiga  erishmoqchi  va  shu  tariqa  mustahkamlangan  Pol’shadan 
Turkiyaga  qarshi  o’zining  ittifoqchisi  va  vassali  sifatida  foydalanmoqchi  bo’ldi. 
Lekin  Fridrix  II  pol’yaklarning  vatanparvarlik  intilishlariga  dushmanlik 
pozitsiyasida  bo’lib,  u  Pol’sha  bilan  Rossiyaning  inoqlashishidan  qo’rqib, 
Pol’shada reforma o’tkazmasligini talab qildi.  
Fridrixga  yon  berib  Yekaterina  polyaklarga  reforma  o’tkazishga  ruxsat 
bermadi, bu hol pol’yaklarni ruslarga qarshi qattiq g’azablantirdi.  
XVIII  asrning  60-yillarida  o’z  zamonining  eng  katta  diplomatlaridan  biri 
bo’lgan  Nikita  Ivanovich  Panin  Yekaterinaning  eng  yaqin  yordamchisi  edi.  U 
yekaterina bilan birga rus siyosatining shimoliy tizimi degan tizimni ishlab chikdi.  
“Shimoliy  Tizim”  “Yettiyillik  urush”ning  oxirlarida  ro’y  bergan 
ziddiyatlarning  kuchayishidan  kelib  chiqqan  muqarrar  natija  edi.  Bu  tizim 
“janubiy”  davlatlarning  –  Fransiya,  Avstriya  va  Turkiyaning  Rossiyaga 
dushmanligi  sababli  vujudga  kelgan  bo’lib,  uning  mohiyati  “shimoliy  davlatlar” 
bilan,  birinchi  navbatda  Prussiya  va  Daniya  bilan  inoqlashishdan  iborat  edi. 
yekatirina  bilan  Panin  janubda  o’z  mayliga  ish  ko’rib,  “shimoliy  davlatlar”ning 

---

70 
qo’llashidan  foydalanib,  Rossiyaning  Pol’sha  va  Yaqin  Sharkdagi  ta’sirini 
mustahkamlash niyatida edi. Yekatirina II Prussiya bilan ittifoq tuzishdan tashkari 
Daniya bilan ham ittifoq tuzdi (1765) va Angliya bilan savdo shartnomasini tuzdi. 
(1766) Bularning hammasi Rossiyaning xalqaro ahvolini yaxshilash uchun qilindi.  
Rus  diplomatiyasining  Pol’shadagi  yutuqlari  Fransiya  bilan  Avstriyani 
Rossiyaga  qarshi  ish  ko’rishga  sabab  bo’ldi.  Natijada  1768-yilda  Turkiya 
Rossiyaga  hujum  qildi.  Urush  boshlanib  ketdi,  bu  urushda  Turkiya  batamom 
mag’lubiyatga uchradi va fransuz diplomatiyasining hamma rejalari barbod bo’ldi. 
Turkiyaning mag’lubiyatga uchraganligi butun Yevropaga ma’lum bo’ldi.  
Yekatirina  II  Rossiya  dvoryanlari  imperiyasining  Qora  dengizga  chiqishini, 
rus  pomeshchiklari  va  savdogarlarning  harbiy  savdo-sotiq  maqsadida  Qora 
dengizda  suzish  erkinligiga,  dengizdan  boshqa  dengiz  va  okean  yo’llariga 
chiqishni  ta’minlab  bermoqchi  edi.  Qora  dengiz  bo’yidagi  dashtlarni  o’zlashtirib 
bo’lmasdi, chunki  Qrim tatarlarining  bosqinlari  va Turkiyaning  doimiy  xavf solib 
turishi bu serhosil erlarni egallash imkonini bermasdi.  
Lyudovik  XV  va  Mariya-Terezaning  Turkiyadan  kutgan  umidlari  puchga 
chiqdi,  rus  qo’shinlari  va  floti  Turkiyaga  zarba  berdi.  Arxipelag  yonida  rus  floti 
turk  flotini  mag’lubiyatga uchratdi (1770). Turkiyaning dengiz kuchlariga barxam 
berildi.  Rossiya  quruqlikda,  Dunay  knyazligi  va  Zakavkazeda  ulkan  g’alabalarga 
erishdi.  
O’sha  vaqtda  graf  P. A. Rumyansev Rus  harbiy  mahoratini o’stirishda juda 
katta rol o’ynadi, u rus otliq askarlarini qayta tuzish va piyoda askarlar harakatida 
kolonna-kolonna  bo’lib  yurishdan  iborat  jangovor  tartibni  va  yoyilib  saf  tortishni 
birinchi  bo’lib  qo’lladi.  Rumyansevning  asosiy  strategik  maqsadi  dushman 
armiyasini yo’q qilishdan iborat deb hisoblardi, bu maqsadga u ustalik bilan ya’ni 
tashabbusni ko’lga olish va dushman qo’shinlarini bo’lak bo’lak qilib tor-mor etish 
orqali erishishga intilardi.  
Pol’shani  taqsimlashni  boshlovchi  Prussiya  edi.  Lekin  XIX  asrda  Vena 
kongressidan  keyin  Pol’shaning  asosiy  o’lkalari  Rossiya  imperiyasi  asoratiga 

---

71 
tushib  qolgach,  pol’yak  va  ayniqsa,  prus  publitsistlari,  Pol’shani  taqsimlash 
Peterburgda ishlab chiqilgan degan fikrlarni bildirgan edilar.  
Pol’shani birinchi taqsimlashda (1772) Fridrix II Pol’shaning dengiz bo’yini 
bosib  oldi.  U  olgan  yerlar  Avstriya  va  Rossiya  olgan  yerlardan  kam,  biroq 
ahamiyati jihatdan yuqori edi. Fridrix II sharqiy Prussiyani boshqa hududlari bilan 
butun  qilib  birlashtirish  imkoniyatiga  ega  bo’ldi.  Rossiyaga  Belorussiyaning  bir 
qismi – eng katta, lekin aholisi eng kam qismi berildi. Avstriyaga berilgan qismida 
esa aholisining soni kam, iqtisodiy rivojlanishi past edi.  
Pol’shaning  birinchi  parchalab  yuborilishi  Pol’sha  davlatining  Prussiya, 
Rossiya va Avstriya tomonidan batamom yo’q qilinishining boshlanishi edi.  
1772-yilgi  taqsimlashni  yakunlashda  shuni  aytish  lozimki.  Rech 
Pospoliyataning qolgan butun hududi Rossiya imperiyasi ta’siriga o’tdi.  
1768  –  1772-yillardagi  Rossiya  –  Turkiya  urushi  Turkiyani  taqsimlashni 
umum  Yevropa  miqyosidagi  masalaga  aylantirdi.  1774-yili  Kuchuk-qaynarjada 
Rossiya  bilan  Turkiya  o’rtasida  sulh  tuzildi.  Rossiya  Qora  dengiz  bug’ozlarida 
savdo  kemalarining  yurish  huquqiga  ega  bo’ldi,  Azov  va  Kerchni  oldi.  Turkiya 
Qrimni  mustaqilligini  tan  oldi,  pravoslav  cherkovini  ta’qib  qilmaslikni  o’z 
zimmasiga  oldi.  Bu  sulh  Rossiyaning  tashqi  syyosat  sohasida  erishgan  juda  katta 
yutug’i edi.  
1787-yili  Rossiya  –  Fransiya  savdo  shartnomasi  tuzildi,  bu  shartnomaga 
muvofiq  Marselda  rus  tovarlari  eng  og’ir  bojlardan  xalos  bo’ldi,  fransuzlar  ham 
imtiyozga ega bo’ldilar.  
Fransiyada  burjua  inqilobi  yetilib  kelayotgan  vaqtda,  Yevropaning 
markazida  Avstriya  bilan  Prussiyaning  kurashi  davom  etmoqda  edi.  1778-yil 
Kurfyurst  Bavarskiy  vafotidan  keyin,  Iosif  II  Gabsburg  Bavariyani  Avstriyaning 
meros  mulklariga  qo’shib  olish  maqsadida,  bosib  olishga  urindi,  ammo  u 
Prussiyaning qarshiligiga uchradi. Meros uchun janjal boshlandi, vositachi Rossiya 
bu  janjaldan  foydalandi.  Diplomatlarning  Teshindagi  kongressida  (1779)  u 
Avstriyaning  Bavariyadan  voz  kechishga  majbur  qildi,  Vestfaliya  shartnomasiga 

---

72 
ko’ra  Rossiya  german  davlatlari  o’rtasidagi  janjallarga  aralashish  huquqiga  ega 
bo’ldi. Ruslarning ta’siri butun Germaniyaga yoyildi.  
1784-yili  Avstriya  yana  mag’lubiyatga  uchradi,  imperator  Iosif  II 
Gollandiyadan 
Shelda 
daryosining 
quyilish 
joyida, 
ya’ni 
Avstriya 
niderlandiyasining  asosiy  savdo  yo’lini  Belgiya  savdosi  uchun  ochib  qo’yishni 
talab  kildi.  Shelda  daryosining  quyilish  joylari  XVII  asrdan  boshlab,  Belgiya 
savdosi  uchun  yopib  qo’yilgan  edi.  Bu  Belgiyadagi  viloyatlarning  iqtisodiy 
rivojlanishiga  to’sqinlik  qildi.  Fransiyaning  yordami  bilan  gollandlar  Iosif  II  dan 
10 mln. florin pul to’lab qutuldilar, bundan 4,5 florinini fransuz saroyi to’ladi.  
Iosif  II  bu  mag’lubiyatidan  keyin  o’zining  qolgan  o’lkalaridan  uzoqda 
bo’lgan  zaif  Niderlandiya  viloyatlaridagi  hukmronligini  mustahkamlashdan 
umidini  uzib,  Avstriya  Niderlandiyasini  Bavariyaga  almashtirmoqchi  bo’ldi. 
Fridrix  II  bu  maxfiy  rejani  bilib  qoldi  va  1786-yili  Avstriyaga  qarshi  Shimoliy 
Germaniya  bilan  O’rta  Germaniyaning  “knyazlar  ittifoqini”  tuzdi.  Iosif  II 
chekinishga majbur bo’ldi. Ittifoq tarqaldi.  
1772-yilda  Iosif  II  bilan  Yekatirina  II  Usmon  imperiyasini  taqsimlab  olish 
fikriga  keldilar.  1781-yilda  ular  Turkiyaga  qarshi  harbiy  ittifoq  tuzdilar.  Iosif  II 
Serbiyani  bosib  olish  va  Avstriyaning  Adriatika  dengiziga  chiqishga  erishish 
niyatida  edi  Avstriya  bilan  ittifoq  tuzilishi  Rossiyaning  sharqda  keskin  hujumga 
o’tishi  imkonini  berdi.  1783-yildayoq  Qrim  qo’shib  olindi  va  Gruziya  ustidan  rus 
protektorati o’rnatildi.  
Usmon  imperiyasida  rus  va  avstriys  savdogarlarining  huquqlari  fransuz 
savdogarlarining  huquqlari  bilan  tenglashtirildi.  Qora  dengiz  bo’yining,  shu 
jumladan,  Turkiya  hukmronligi  zamonida  Rossiyani  vayron  qiluvchi  bosqinlar 
kilib  turgan  qrim  tatarlarning  tayanchi  bo’lib  kelgan  Qrimning  Rossiyaga  qo’shib 
olinishi,  Rossiya  janubida  ishlab  chiqaruvchi  kuchlarining  rivojlantirishga  imkon 
yaratdi.  
Qurolli  betaraflik  ittifoqining  vujudga  kelishi,  Rossiyaning  faol  siyosat 
yurgizishi  va  Pol’shaga  va  yaqin  sharqqa  ta’sir  o’tkazish  sohasida  erishgan 
muvaffaqiyatlari  Angliya  –  Rossiya  munosabatlarining  keskinlashuviga  sabab 

---

73 
bo’ldi.  Uilyam  Pitt  Rossiyaga  qarshi  Usmon  imperiyasini  qo’llab-quvvatlay 
boshladi.  1788-yili  tuzilgan  Angliya  –  Prussiya  –  Gollandiya  ittifoqi 
Yekaterinaning  tashqi  siyosatiga  qarshilik  ko’rsatdi.  Yekaterina  “Uch  davlat 
ittifoqi”ga  qarshi  to’rt  davlat  koalitsiyasini  ya’ni  (Fransiya,  Ispaniya,  Rossiya, 
Avstriya) ittifoqini tuzmoqchi bo’ldi. Ammo bunga erisha olmadi.  
Angliya,  Prussiya  va  Pol’shani  gij-gijlayotgan  Turkiya  1787-yili  Rossiya 
tomonidan  siqib  qo’yilgandi.  Vengriyada  va  Belgiyada  unga  qarshi  qo’zg’olon 
ko’tarilishi  xavfi  bor  edi.  O’z  raqibidan  qasdini  olish  uchun  qulay  fursat  poylab 
turgan Prussiya hujum kilib qolishi mumkin edi.  
1788-yili  Avstriya  qo’shinlari  turklar  tomonidan  tor-mor  keltirildi. 
Sarosimaga tushib, qochish vaqtida kechasi imperatorning o’z soldatlari tomonidan 
o’ldirilishiga  sal  qoldi.  1788-yil  3-iyunda  ruslarning  F.  F.  Ushakov  rahbarligidagi 
Qora dengiz floti Feodosiya yonida turk flotini yengdi. Ushakov Ochakov qal’asini 
uzoq  vaqt  qamal  qilib,  1788-yilning  dekabrida  ishg’ol  qildi.  1789-yilning  23 
sentyabrida esa buyuk sarkarda A.V.Suvorov boshchiligida Rimpik daryosi yonida 
Turk armiyasini tor-mor qildilar.  
Natijada rus harbiy san’ati Yevropada birinchi o’ringa ko’tarildi. “Yettiyillik 
urush”  vaqtida  rus  armiyasi  Prus  armiyasidan  ustunligini  isbot  qildi.  O’z  tarkibi 
jihatidan  milliy  armiya  bo’lgan  rus  armiyasi  qariyib  uchdan  bir  qismi  yollanma 
askarlardan  tuzilgan  Prus  qo’shinlaridan  farq  qilardi  hamda  Avstriya  va  Fransiya 
qo’shinlaridan ancha ustun turardi. Suvorov manevr va shiddatli urushga ahamiyat 
berardi.  Suvorovning  ajoyib  sarkardalik  talanti  1787  –  1791-yillardagi  Rossiya-
Turkiya urushida ravnaq topdi va rus diplomatiyasining muvaffaqiyatlariga muhim 
omil bo’ldi.