Namangan davlat universiteti tabiiy fanlar va ekologiyaga oid ayrim muammolar

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 
1. Umarov M, Usmonov I Tabobat asrori va shifo. 2-kitob. “Nasaf” nashriyoti. 2010, 395 b. 
2. Abdiyeva O, Mamajonov L Dorivor o’simliklar va ularni yig’ish. T. “Turon-Iqbol”. 2006, 
135 b. 
3. Umarov M, Omonov H, Yo`ldoshev O. Organik va biologik ximiyadan amaliy ishlar. 
Toshkent. 1994-y. 49 b. 
FHLOMOIDES KAUFMANNAINA O’SIMLIGINI UCHUVCHAN BIRIKMALARI 
M.Muradov, A.Karimov, G’.Siddiqov 
Namangan davlat universiteti [e-mail] 
O’zbekiston hududi turli tuman shifobaxsh o’simliklarga boy mintaqa hisoblanadi. 
Shifobaxsh o’simliklar bir necha oilalarga bo’linadi 
Lamiaceae 
oilasiga mansub 
Phlomoides 
Moench
tur o’simliklari dunyo bo’ylab keng tarqalgan bo’lib O’zbekistonda bu 
o’simlikning 43 turi tarqalgan. 
Phlomoides kaufmanniana Adylov, Kamelin va Makhm 
Turkistonda, Nurotada, Zarafshonda va Hisor tog’ tizmalarida, tog’larning o’rta va pastki 
zonalarida gil-tuproqli, gilli-shag’alli qiyaliklarida o’sadi. Phlomoides o’simlik turlaridan 
flavonoidlar, fenilpropanoidlar, triterpenoidlar, fenilkarboksi kislotalar, neoliglanlar, 

---

Tabiiy fanlar va ekologiyaga oid ayrim muammolar (Ilmiy maqolalar to’plami) XVII
68 
iridoidlar, yuqori yog’ kislotalar, azot tutuvchi birikmalar, steroidlar, uglevodorodlar, 
askorbin kislota va boshqa fiziologik ta’sirga ega
 
birikmalar ajratib olingan. 
Phlomoides o’simlik turlaridan eng yaxshi o’rganilgan turi Ph.
tuberosa
hisoblanadi. 
Bu o’simlik turlaridan xalq tabobatida zotiljam, nafas yo’llarini yallig’lanishi, gepatit 
kasalligi, bavosil kasalligi, yaralangan joylarni davolashda bog’lovchi sifatida va 
tetiklashtiruvchi vosita sifatida foydalanilgan. Tarkibida flavonoidlar, iridoidlar 
fenolkarbon kislotalar tutgan murakkab birikmalari siydik haydovchi, yurakni faoliyatini 
tinchlantiruvchi dori sifatida taklif etilgan. 
Ph.tuberosa
o’simligi barglaridan ajratib olingan efir moylarida fitol, linalool, 
evgenol, kariofillen va boshqa moddalar uchraydi. Shu bilan birga, 
Ph.kaufmanniana
ning 
kimyoviy tarkibi deyarli o'rganilmagan va faqat uning urug'laridan ajratilgan лektinlar 
to'g'risida ma’lumotlar mavjud. Ushbu tadqiqotning maqsadi
Ph.kaufmanniana
efir 
moylarining kimyoviy tarkibini o'rganish. 
Ph. kaufmanniana
(gul qismi) o’simligining 2019 yil iyul oyida terib O’zbekiston 
respublikasi Jizzax viloyati Farish tumani Xayatsoy qirg’oqlarida terib, O’zRFA botanika 
instituti laboratoriyalarida nomlangan hom ashyosidan olib, paradistilyatsiya usulida 
uchuvchan moddalar aralashmasini 0,25% unum bilan ajratildi. 
Ph. kaufmanniana
 gul qismi efir moylari tarkibidagi uchuvchan moddalrining tarkibi 
xromato-mass-spektrometre Agilent 5975S inert MSD/7890A GC qurilmasida sifat va 
miqdor jihatdan aniqlandi. Uchuvchan modda komponentlarini xarakteristik mass-
spektrlarini elektron kutubxana ma’lumotlari bilan hamda birikmalarning tutib turish 
indekslari solishtirib va n-alkanlari aralashmasini (C
9
-C
24
) vaqtga nisbatan tahlil qilindi. 
Xromato-mass-spektrometriya tahliliga asosan geksanal, 2-metil-1-propanol, (E)-3-
penten-2-on, 1-butanol, 3-penten-2-ol, geptanal, 2-metilbutanol, (E)-2-geksenal, 3-gidroksi-
2-butanon, 2,3-dimetilpirazin, 4-gidroksi-4-metil-2-pentanon, (E)-3-geksenol, nonanal, 
trimetilpirazin, 
(Z)-3-geksen-1-ol, 
tsis-linalol 
oksid, 
dekanal, 
furfural, 
2,6,10-
trimetiltridekan, 
2,3,5,6-tetrametil-pirazin, 
(E,E)-2,4-geptadienal, 
2,5-geksandion, 
benzaldegid, pentadekan, linalil formiat, 4-etil-4-metiltsiklogeks-2-enon, geksadekan, 
fenilatsetaldegid, α-terpineol, geptadekan, metil nikotinat, tsitronellol, oktadekan, 
benzilallil efir, feniletanol, benzilnitril, nonadekan, tridets-2-inil etanoat, eukozan, 2-
oktildekan-1-ol, dokozan, trikozan terpenoid moddalar aniqlandi.