O‘zbekistonda ijtimoiy-psixologik tadqiqotlarning o‘rni va istiqbollari.
Ijtimoiy psixologiyaning fan sifatida yurtimizda rivojlanish tarixiga e‘tibor
beradigan bo‘lsak, tarixan qisqa fursatda uning rivojlanishi uchun imkoniyatlar
kengayib borayotganligini ta‘kidlash joiz. Mamlakatimizning birinchi Prezidenti
Islom Karimov 1997 yildayoq O‘zbekiston Respublikasida kadrlar tayyorlashning
milliy dasturini ishlab chiqarish zarurati to‘g‘risida gapirib, unda ijtimoiy
psixologiya va sotsiologiya kabi yangi yo‘nalishlarni rivojlantirishga alohida
e‘tibor qaratilishi lozimligini ta‘kidladilar. Ilmiy salohiyatli, ma‘nan baquvvat, yurt
uchun, xalq va Vatan uchun sadoqatli yangi avlodni tarbiyalash, unda faol
fuqarolik pozitsiyasini shakllantirish shaxs va jamiyat o‘zaro munosabatlarini
yaxshi bilishni taqozo etishini davlatimiz rahbari o‘ta ziyraklik bilan tasavvur
qildilar, shu bois Birinchi Prezidentimizning barkamol avlod tarbiyasiga oid barcha
asarlaridan psixolog olimlar, jumladan, ijtimoiy psixologiya sohasida izlanishlar
olib borayotgan olimlar to‘g‘ri xulosalar chiqara oldilar.
Shuni alohida ta‘kidlash lozimki, O‘zbekistonda o‘tkazilayotgan ijtimoiy
psixologik tadqiqotlar dastlab asosan oila va oilaviy munosabatlarga
bag‘ishlanganligi bilan xarakterlanadi va shunga bog‘liq tarzda oxirgi yillarda ham
shaxsning kamol topishida ijtimoiy muhit omili o‘rganilganda, eng avvalo oilaviy
ijtimoiylashuv nazarda tutiladi. Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov 2004 yilda
tarixiy
bir xujjatga –
―O‘zbekistoo xotin-qizlar qo‘mitasi faoliyatini
takomillashtirish borasidagi qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida‖gi Farmonlari
munosabati bilan xotin-qizlarni davlat va jamiyat qurilishigi ishtiroklarini to‘la
ta‘minlash vazifasi o‘rtaga qo‘yildi va gender tadqiqotlarga ham katta yo‘l ochildi.
Bundan tashqari, yangi davr avlodining jamiyatda ro‘y berayotgan turli
xodisalarga munosabati, ularga beradigan bahosi va ular ta‘sirida shakllandigan
ijtimoiy xulqi masalasi yurtimizda ijtimoiy tasavur kontseptsiyasi asosida turli
yo‘nalishli izlanishlar uchun istiboqlli yo‘nalishga yo‘l ochdi. Bundan tashqari,
yangicha ishlab chifqarish va ijtimoiy munosabatlar sharoitida xodimlar xulqini
muvofiqlashtirish
borasida
boshqaruv
psixologiyasi
bo‘yicha
amalga
oshirilayotgan monografik tadqiqotlar ham yangi davr ijtimoiy psixologiyasining
predmeti ekanligini ta‘kidlash mumkin. Bundan tashqari, O‘zbekistonda tadbiqiy
yo‘nalishdagi ijtimoiy psixologik izlanishlarga keng yo‘l ochildiki, bu xolat ushbu
fanning yangi davr fani ekanligini isbotlamoqda.
Shuni alohida ta‘kidlash joizki, birinchi ijtimoiy psixologik tadqiqot
yurtimizda XX asrning 70-yillari oxiri 80-yillarning boshida I.Yoqubov tomonidan
o‘tkazilgan bo‘lib, u oilaviy munosabatlarning barqarorligi va er-xotin ijtimoiy
rollarining muvofiqligini ta‘minlovchi ijtimoiy-psixologik omillarni o‘rgandi.
Tadqiqot natijasida shu narsa aniqlandiki, oila a‘zolarining rollar borasidagi
27
muvofiq o‘zaro munosabatlari oilaviy hamjihatlikning muhim shartidir. Oilaviy
mojarolar esa, asosan hozirgi zamon o‘zbek ayolining ijtimoiy mehnat bilan
bandligi
hamda
oilaviy
munosabatlarda
eskilik
sarqitlarining
saqlanib
qolganligidadir.
Keyinchalik shu kabi oila va oilaviy munosabatlarning ijtimoiy psixologik
fenomenlariga bag‘ishlangan tadqiqotlar o‘zbekistonlik olimlar G‘.B.SHoumarov
va uning izdoshlari, shogirdlari ishlarida rivojlantirildi. Masalan, G‘.Shoumarov va
Y.Morshinalarning (1986) tadqiqotlarida oilada bolalar tarbiyasiga bevosita ta‘sir
ko‘rsatadigan ijtimoiy-psixologik omillar o‘rganildi, chunonchi, unda o‘ziga xos
milliy va an‘anaviy o‘zaro munosabat xususiyatlarining o‘rni belgilandi.
Oilaviy munosabatlar psixologiyasi xususida o‘tkazilgan muhim
tadqiqotlardan biri N.Sog‘inovning o‘zbek oilasiga xos bo‘lgan nikoh va oila
munosabatlari-nikohdan qoniqish, nikoh motivlari, oila qurishning o‘zbeklarga xos
bo‘lgan yosh xususiyatlari, yosh o‘zbek oilalaridagi psixologik mojarolar va
ajralishlarning sabablarini tizimli ravishda o‘rgangan ilmiy ishidir. Bu tadqiqotda
ilgari xech o‘rganilmagan ilmiy ma‘lumotlar to‘plandiki, ularga ko‘ra, o‘zbek
oilasining qurilishiga sabab bo‘ladigan asosiy motiv – bu ―Farzandli bo‘lish‖,
(birinchi o‘rinda), ikkinchi o‘rinda ―Jamoatchilikning gap-so‘ziga qolmaslik‖,
uchinchi o‘rinda ―Ota-ona va qavmi-qarindoshlarning istaklarini bajo etish‖ va
hokazolar aniqlandi. N.Sog‘inovning to‘plagan ma‘lumotlari yosh oilalar,
mojaroli oilalar va yoshlar tarbiyasi bilan mashg‘ul bo‘lganlar uchun muhim ilmiy
yo‘l-yo‘riqdir. Bu kabi izlanishlar keyinchalik M. Utepbergenev, M. Dushanov
ishlarida davom ettirildi. Ularda oila va nikoh munosabatlari qoraqalpog‘istonliklar
va qirg‘iz oilalari misolida o‘rganildi.
Oxirgi 10-20 yil oralig‘ida O‘zbekistonda ijtimoiy tasavvurlar
kontseptsiyasi doirasida o‘tkazilayotgan tadqiqotlar (V. Karimova, K. Rahimova,Z.
Nishonova, M. Umarova, O. Hayitov, G. Yadgarova, L. Karimova, K. Farfieva,
SH. Eshmetov, N. Lutfullaeva, O. Qodirova va boshqalar) ayni shu yo‘nalishning
istiqbolli ekanligini, shaxs va jamiyat o‘rtasidagi murakkab va serqirrali
munosabatlarning ijtimoiy xulqda namoyon bo‘lishi mexanizmini tushuntirishda
nazariy-metodologik asosning mavjudligini isbotladi.
Keyingi yangi davrda gender tenglik masalasi, xotin-qizlarning davlat va
jamiyat qurilishidagi rolini oshirishga bag‘ishlangan qator tadqiqotlarga yosh
psixolog olimlarning qo‘shilishi ushbu yo‘nalishning ham istiqbolli ekanligini
ko‘rsatmoqda. Davr talabidan kelib chiqayotgan bu vazifa o‘zbek psixologlari
oldiga qator muammolarni qo‘yish bilan birgalikda ulardan gender muammolari,
jinsiy tafovutlar masalasiga ilmiy jihatdan yondashishni taqozo etadi.
Shuni alohida ta‘kidlash joizki, o‘g‘il va qizlarning ijtimoiy tasavvurlarida
jinsiy tafovutlarga oid tushuncha, bilim va ko‘nikmalar, stereotiplar eng avvalo
28
oilada shakllanadi, shuning uchun ham oila psixologiyasi doirasida aynan jinsiy
tafovutlar va gender muammolari o‘rganilishi va amaliyotda qanday ekanligi
tadqiq etilishi kerak.
Avvalo shuni ta‘kidlash joizki,
Do'stlaringiz bilan baham: |