49
13-amaliy mashg‟ulot: Ravish yasalishi. Ravishning morfologik usul
bilan yasalishi.
Reja:
1.
Ravish yasalishi.
2.
Ravishning morfologik usul bilan yasalishi.
3.
Ravishning sintaktik usul bilan yasalishi.
Bajarilishi:
Ravishlar
ish-harakatning
belgisini,
belgining
belgisini anglatadi. Ular ish-harakat
va holatning qay holda, qay ravishda
bajarilayotganligini bildiradi. Yozma yodgorliklar tilida ham ravishlar holat,
o‗rin-payt, maqsad, miqdor-daraja ma‘nolarini bildiradi.
Morfologik usulda ravishlar quyidagi qo‗shimchalar bilan yasalgan:
-la, -la
affiksi. MK da:
tunla keldim -
tunda keldim;
Bir tilku terisin ikila
soymas. -
Bir tulki terisini ikki bor shilinmaydi.
-ca, -ca
affiksi. Ko‗k turk bitiglarida:
Akinti kun kalti, ortca qizip kalti. -
Ikkinchi kun keldi, yong‗inday qizib keldi (Ton.40). QB da:
tilakca -
tilagancha,
kerakca -
keragicha,
kezikca
- navbat bilan.
-di, -di / -ti, -ti
affiksi:
tukati -
tugallik bilan, butkul,
adguti
-
yaxshilab,
ariti -
pokizalik bilan. Ko‗k turk bitiglarida:
Yelma, qargu edguti urgil. -
Yelma, qorovulni yaxshilab qo‗y (Ton.34).
Sabimin tukati esidgil. -
So‗zimni tugal eshitgil (Ka.1). ...
bu sabimin edguti
esid, qatigdi ttyla - ...
bu
so‗zimni yaxshilab eshit, diqqat bilan tingla (Ka.1). Yoki iB da:
Qatigti ba,
edguti ba. -
Qattiq bog‗la, yaxshilab bog‗la.
-layu, -layu
affiksi. She‘rda shunday kelgan:
Iwri'q basi' qazlayu,
Sagraq tolu kozlayu,
Saq'inc qoS'i kezlayu,
Tun-kun bila sewinalim.
(Ivriqning boshi g‗ozday, tubi ko‗z (kosasi)day to‗lgan. Qayg‗uni
uning
ostiga ko‗maylik-da, kecha-kunduz sevinaylik) (MK.I.126).
Opkam kelip ogradim,
Arslanlayu kokradim,
Alplar basin togradim,
Emdi meni kim tutar.
((Yovga qarshi) g‗azabim kelib xezlandim, arslon kabi na‘ra tortdim,
50
botirlarning boshini uzib tashladim, endi menga kim yetadi) (MK.I.146).
-tag~teg
affiksi. MK da:
cegurka-teg su
- chigirtkadek lashkar.
Hozirgi o‗zbek tilida ushbu affiks
-dek~day~day
shakllarida
qo‗llanilmoqda:
kokdek~kokday, qoy-dek~qoyday.
Mazkur qo‗shimcha
tarixan
teg-
fe‘lidan hosil bo‗lgan. Chog‗ishtiring,
QB.151 da:
tilakka tegir
- tilakka yetadi. Hozirgi o‗zb.:
agzi' asga tegdi
deganda
- ―og‗zi oshga yetdi deganda‖ ma‘nosini beradi. QB.287 da:
mundag
- bunday. U qo‗shimcha emas, mustaqil so‗z bo‗lgani uchun qattiq
o‗zakli so‗zlarga ham
-tag~teg
shaklida qo‗shiladi.
-sig, -sig
affiksi. MK da:
qulsig er
- qul singari kishi,
Bu qari ol oglarnig
- Bu qariya o‗sha o‗g‗lon singari.
Ot gurhidagi so‗zlar kelishik qo‗shimchasini
olganda ravishga aylanishi
mumkin. Masalan:
ilgaru Santuq yaziqa tagi suladim, taluyqa kicig
tagmadim. Birgaru Toquz arsanka tagi suladim, Tuputka kicig [tag]madim.
-
Sharqqa - Shantung
dashtiga qadar lashkar tortdim, dengizga bir oz
yetmadim. Janubga - To‗g‗uz arsanga qadar lashkar tortdim, Tuputga bir oz
yetmadim (Ka.3).
Yoki yana bir misol:
Anta otru oguz qopun kalti.
- Shundan so‗ng o‗g‗uz
butunlay (taslim bo‗lib) keldi (Ton.16).
Yodgorliklarda
-raq, -rak
qo‗shimchasi ravishlardagi qiyosiy darajani
ta‘minlagan.
Orttirma daraja
ked~ked, ey
singari so‗zlar yordamida ifoda
etilgan:
Tilig keS koSazgil, koSazildi bas.
-
Tilingni juda saqlagil, boshing
ham saqlanadi (QB.173);
Bularda eq ustun Sekantir yurir.
- Bulardan eng
yuqorida Sakantir yuradi (QB.127).
Bitiglarda ravishlar juft holda ham qo‗llaniluvi mumkin. Masalan,
adguti
―yaxshi, durust‖ degani,
matnda u
adguti ariti
shaklida qo‗llanilib, ―ixlos
bilan, ehtirom bilan‖ ma‘nosini beradi. Misoli:
Bir ayqi c(a)xsap(a)t('i)g
adguti ariti tutu umad(i)m(i)z arsar.
- Bir oylik din qo‗rsatmalarini ezgulik
bilan, ixlos bilan tuta olmagan bo‗lsak (Huast.132-133).
Do'stlaringiz bilan baham: