Namangan davlat universiteti o„zbek tili va adabiyoti kafedrasi Abdujabbor Omonov

 
10-amaliy mashg‟ulot: Fe‟ldagi bo„lishli va bolishsizlik
REJA 
1.
 
Fe‘ldagi bo‗lishli ko‗rinishlari. 
2.
 
Fe‘ldagi bolishsizlik ko‗rinishlari. 
Bajarilishi: 
Bo‗lishsizlik belgisi tinglovchi buyrug‗ining birlik shaklidan keyin
qo‗shiladigan 
-ma, -ma
dir. Bu faqat kelasi zamonga bog‗liq: 
alma, almaq.
O‗zga buyrug‗ida bo‗lishsizlik shakliga 
-sun, -sun / -sin, - sin
qo‗shimchasi orttiriladi: 
almasin, almasinlar.
So‗zlovchining buyruq-istagi almalim, almayim, almayiq shaklida 
ifoda etilgan. 
Bo‗lishsizlik belgisining 
-maz, -maz
shakli ham bor. U shaxs-son 
qo‗shimchalari bilan qo‗llanadi. So‗zlovchi birligi 
kelmazman,
ko‗pligi 

---

44 
kelmazbiz,
tinglovchi birligi 
kelmazsan, 
ko‗pligi 
kelmazsiz,
o‗zga birligi 
kelmaz,
ko‗pligi 
kelmazlar 
deyiladi. Bu affiksning -
mas, -mas
varianti 
ham bor: 
kelmasman.
O‗tgan zamon bo‗lishsizligi: 
kelmadim, kelmadik, kelmadiq, 
kelmadiqiz, kelmadilar. 
Kelasi 
zamon 
bo‗lishsizligi: 
kelmagayman, 
kelmagaybiz, 
kelmagaysan, kelmagaysiz, kelmagaylar. 
Bo‗lishsiz shart fe‘lida so‗zlovchi 
kelmasam, kelmasak 
degan, 
tinglovchiga 
kelmasay, kelmasayiz,
o‗zgaga nisbatan 
kelmasa, kelmasalar
deyilgan. 
Bo‗lishsizlikning yana bir belgisi 
-siz, -siz
affiksidir: 
Az'iqsiz 
kettim, Aqcas'iz keldim
degandagi kabi. 
Takrorlanib qo‗llanuchi 
na ..., na ...
inkor bog‗lovchisi ham 
bo‗lishsizlik ma‘nosini bildiradi: 
Uyda na kizi bar, na epci bar.
Bo‗lishsizlik ba‘zi hollarda 
yoq
so‗zi bilan ham ifodalanadi.