Namangan davlat universiteti "iqtisodiyot"

fiskal’, ya'ni davlat byudjeti daromadlarini to ldirish manbai bo lib xizmat qiladi;

protektsionistik, ya'ni milliy ishlab chiqaruvchilarni chet el raqobatidan himoya qiladi;

boshqaruv, ya'ni iqtisodiy tuzilishni qayta qurishni boshqarish vositasi hisoblanadi va ular

yordamida mamlakat iqtisodiyotidagi ilgor siljishlar ragbatlantiriladi.


Божхона божлари

Уларни хисоблаш		Уларни ифодаланиши ва
йулига кура		харакат сохасига кура

Адвалер - махсулотлар кийматидан		Билвосита		Бевосита таъсир курсатувчи:
фоиз хисобида олинади; узига хос		таъсир курсатувчи;		-мавсумий;
махсулот огирлиги, хажми ёки		- Импорт божлар		-махсус;
бирлигидан пул микдорида олинади;		а) энг кам микдордаги;		-демпингга
аралаш -		б) энг куп микдордаги.		карши;
юкорида курсатилган иккала		- Экспорт божлар		-компенсацион
турларни мувофиклаштиради				-кайтариладиган

2. 
   Butun jahon savdo tashkiloti
   

Xalqaro savdodagi sodir bo'lyotgan jarayonlarni tahlil qilar ekanmiz erkinlashtirish uning eng asosiy yo'nalishi ekanligini ta'kidlab o'tish lozim. Boj to'lovlarida sezilarli kamaytirishlar yuz berdi, ko'pgina cheklashlar, kvotalar va boshqa to'siqlar yo'q qilindi. Biroq, bir qator muammolar mavjud. Ularning eng asosiysi - protektsionistik harakatlarning ko'p narsalarda bir-biriga zid bo'lgan iqtisodiy guruhlar, mamlakatlarning savdo-iqtisodiy bloklari miqyosida rivoj topishi.

Savdo-iqtisodiy bloklarning paydo bo'lishidagi birinchi kadam bu erkin savdo hududlarining yaratilishidir. Xalqaro bankning axborotlariga karaganda 90-yillar arafasida dunyo savdosining 42% shunday hududlarda olib borilgan. eng mashhur hududlar bu - Ovrupaning erkin savdo assotsiyatsiyasi(EAST), Ovrupa Xamjamiyati(ES), SHimoliy Amerika erkin savdo zonasi(NAFTA), Osiyo-Tinchokeani iqtisodiy hamkorlik tashkiloti(ATES) va boshqalar.

Xalqaro hududiy savdo bloklarining eng yirik to'qqiztasining tarkibi qo'yida keltirilgan:

1. 
   Ovrupa Hamjamiyati (ES)-Avstriya, Germaniya, Velikobritaniya, Italiya, Irlandiya, Frantsiya, Ispaniya, Portugaliya, Finlyandiya, SHvetsiya, Daniya, Bel’giya, Lyuksemburg, Niderlandu, Gretsiya.
   
2. 
   SHimoliy Amerika erkin savdo haqidagi kelishuvi (NAFTA) - A+SH, Kanada, Meksika.
   
3. 
   Ovrupa erkin Savdo Assotsiatsiyasi (EAST) - Islandiya, Norvegiya, SHveytsariya,
   

Lixtenshteyn.

4. 
   Osiyo-Tinchokeani iqtisodiy hamkorligi (ASEAT) - Avstraliya, Bruney, Malayziya, Singapur, Tailand, YAngi Zelandiya, Papua-Novaya Gvineya, Indoneziya, Fillipinu, Tayvan’, Gonkong, YAponiya, YUjnaya Koreya, Kitay, Kanada, SSHA, Meksika, CHili.
   
5. 
   Merkosur - Braziliya, Argentina , Paragvay, Urugvay.
   
6. 
   Janubiy Afrika Tarakkiyot kumitasi (SADK) - Angola, Botsvana, Lesoto, Malavi,
   

Mozambik, Mavrikiy, Namibiya, YUAR, Svazilend, Tanzaniya, Zimbabve.

7. 
   G'arbiy Afrika iqtisodiy va valyuta ittifoki(YUEMOA)- Kot-d'Ivuar, Burkina-Faso,
   

Nigeriya, Togo, Senegal, Benin, Mali.

8. 
   Janubiy Osiyo hududiy hamkorlik assotsiatsiyasi(SAARK)- Indiya, Pakistan, SHri Lanka, Bangladesh, Mal’div orollari, Butan, Nepal.
   
9. 
   And pakti- Venesuela, Kolumbiya, ekvador, Peru, Boliviya.
   

Bunday bloklarning to'zilishiga siyosiy, iqtisodiy va tarixiy xarakterdagi ob'ektiv jaryonlar sabab bo'ladi. Bir tomondan bunday jarayonlarning kuchayishi xalqaro savdoni kuchaytirsa(zona, blok, hudud mikiyosida), boshqa tarafdan- har qanday yopik to'zilma uchun xos bo'lgan ba'zi bir to'siqlar yaratadi. YAgona, global dunyo savdo bazori yo'lida savdo-iqtisodiy guruhlarning bir- birlari bilan aloqasida vujudga kelishi mumkin bo'lgan ko'plab to'siq va qarama-qarshiliklar mavjud.

Erkin savdo hududlarining tashkil etilishi dunyo xo'jaligiga printsipial o'zgarishlarni kiritmaydi. Mamlakatlarning iqtisodiy bloklarga birlashishi erkin savdo fikrlarining to'la galabasi yoki protektsionistik usullarga maglub bo'lishni bildirmaydi. erkin savdo yoki protektsionizm birini tanlash zarurligi muammosi xali ham mavjud. U tashqi savdo aloqalarinnig boshqa bir darajasiga utayapti, bu darajada bir guruh davlatlarning uchinchi davlatlarga qarshi kullaydigan iqtisodiy siyosatlari haqida so'z ketadi. Hatto ma'lum bir savdo-iqtisodiy guruh ichida ham ziddiyatlar bo'ladi, bu ziddiyatlar Savdo urushlariga aylanishlari mumkin (Masalan ES mamlakatlari orasida balik, uzum, moy urushlari).

Savdo-iqtisodiy bloklarning a'zo mamlakatlari dunyo bozoridagi zamonaviy sharoitning qiyinligi va muammolarini tushungan xolda bu muammo va qiyinchiliklarni ijobiy hal qilish yo'llarini axtarmoqdalar.

Umumjahon savdo tashkiloti(VTO)ning bosh direktori R.Rudjero VTO ning a'zo mamlakatlarini ko'p tomonlama savdo tizimining taraqqiyotida hamkorlik qilishga chakirdi. Bu uning fikricha hududiy tizimlarni yaratish bir xil ahamiyatga ega. Taxminlarga ko'ra global erkin savdo zonasini yaratishga 2020 yilda erishiladi.

Xalqaro savdoni boshqarish, uning taraqqiyotiga bo'lgan to'siqlarni yo'q qilish, uni erkinlashtishida xalqaro iqtisodiy tashkilotlar muhim ahamiyat kasb etadi. Bunday tashkilotlarning eng asosiylaridan biri bu-Tariflar va savdo bosh bitimidir (GATT) dir. GATT to'zilishi haqidagi kelishuv 1947 yilda 23 mamlakat tarafidan imzolandi va 1948 yilda kuchga kirdi. 1995 yil 31 dekabr’da GATT o'z faoliyatini tugatdi va uning urniga Umum jahon savdo tashkiloti(VTO) barpo qilindi.

GATT bu ko p tomonlama xalqaro kelishuv bo'lib, u a'zo mamlakatlarning o'zaro savdosiga aloqador ko'pgina printsiplar, huquqiy normalar, savdoni olib borish va davlat boshqaruviga oid qoidalarni o'z ichiga oladi. GATT eng yirik xalqaro iqtisodiy tashkilotlardan biri bo'lib, uning faoliyat doirasi dunyo savdosining 94%ni kamrab oladi. GATTning huquqiy mexanizmi bir qator qonun-qoidalarga asoslangan:

• 
  savdoda bir tarafning huquqi bo'zilishini oldini olish, qo'yidagilarni ta'minlash yo'li bilan: bir tarafdan eksport, import, tranzit operatsiyalari va ular bilan bog'liq boj va to'lovlar borasida eng qulay sharoit yaratish yo'li bilan; ikkinchi tarafdan esa import va milliy mollar orasida ichki solik va to'lovlar borasida, shuningdek ichki savdoni boshqaradigan qoidalar borasida teng huquqlikni ta'minlaydigan milliy tartibni yaratishda;
  
• 
  eng qulay sharoit , ya'ni kelishuvga kirishayotgan taraflar orasida ular tarafidan uchinchi davlatlarga berilayotgan(yoki berilajak) barcha imtiyoz va ustunliklardan foydalanish huquqini yaratish. Bu qoida tovarlarning olib kirilishi va olib chiqilishi, boj to'lovlari, ishlab chiqarish, dengizchilik, yuridik va jismoniy shaxslarning huquqiy axvoliga ta'alluqli;
  
• 
  milliy bozorni himoya qilishda ko'prok tarif ko'rollaridan foydalanish, import va boshqa notarif cheklashlardan voz kechish;
  
• 
  ko'p tomonlama mo'zokaralar olib borish yo'li bilan boj tariflarining jiddiy pasaytirilishi;
  
• 
  rivojlanayotgan mamlakatlar bilan savdoda preferentsialtizimni urnatish;
  
• 
  savdo borasida paydo bo'lgan kelishmovchiliklarni mo'zokaralar yo'li bilan xal qilish;
  
• 
  bir-biriga savdo-siyosiy yon bosishda hamkorlik.
  

GATTning faoliyati raundlarga birlashgan ko'p tomonlama mo'zokaralar yo'li bilan olib borilgan. GATTning faoliyat boshlaganidan beri 8 raund utkazilgan, ularning natijasida o'rtacha boj miqdori un baprobar kamaygan. 2-chi dunyo urushidan keyin ular 40%ni tashkil qilgan bo'lsa, 90- chi yillar o'rtasida ular taxminan 4%ni tashkil qilgan. 1996 yil o'rtasida GATTga 130 mamlakat a'zo bo'lgan.

3.