Наманган давлат университети инглиз тили ва адабиёти кафедраси

Тасаввур асосидаги матнларнинг хусусиятлари
Илмий адабиётларда тасаввур айни вақтда сезиш органларига таъсир
этмаётган предмет ёки ҳодисалар образининг фикран қайта тикланишидан
иборат жараён сифатида таърифланади2.
Тасаввур келиб чиқишига кўра учга бўлинади:
1) қабул қилиш асосидаги тасаввур;
2) тафаккур асосидаги тасаввур;
3) хаё л асосидаги тасаввур.
Шунингдек, тадқиқотчилар lZkZ\\mтjермини илмий адабиётларда икки
хил талқин қилинишини ҳам таъкидлайдилар. Яъни:
1) аввал ҳис қилинган предмет ёки ҳодиса образларини қайта тиклаш;
2) аввал ҳис қилинмаган предмет ёки ҳодисалар образини қайта тиклаш3.
1 Farzad Sharifian. Cultural Conceptualisations and Language. Amsterdam, Philadelphia 2011. P.71
2 Щербатых Ю.В. Общая психология. – СПб.: Питер, 2008. – С. 48.
3 Щербатых Ю.В. Кўрсатилган китоб. – Б. 48.

Ўзбек ёзувчилари томонидан яратилган насрий асарларда тасаввурга

асосланган матнларни ҳам учратиш мумкин. Тасаввур асосида яратилган
матнларга хос хусусият шундан иборатки, уларда тасвирланган воқелик ҳаёт
ҳақиқатига тўғри келмайди. Бу каби матнлар таркибидаги пропозициялар
матн тузувчининг тасаввури ва фантазияси асосида яратилган вазиятларни
ифодалаб, матн макропропозицияси юзага келишида “муаллиф
референцияси” устунлик қилади. Қуйидаги матнларга эътибор беринг: Heh\
†qh™^Z wfZk †abgbg] d†dkb^Z zg-Z™zhlj]ZZg^bZrecZ\lZbe[Zm\_j™bh[i
oZjh[Z [†eb[ ™he]Zg †qh™ wfZk †abgbg] xjZ]b^Zc heh\]Z fZnlmg [†eb[
lbdbeb[ lmj^b hj™Zkb^Zg ™ZcghgZkbgbg] \Zafbg ™Z^Zf lh\mreZjbgb
wrblb[ †jgb^Zg bj•b-[^Z l mj^b

қайларгадир учишга чоғланган

хаёлларини пиёзга қўшиб қозонга ташлади ва шошилиб қовура бошлади.
У шундагина кўп йиллардан бери ўзининг хаёллари қозон устида пиёзга
қўшиб қовурилганини, аввал ўгай укалари ва меҳмонлар, энди эса эри ва
қайнонаси ўзининг бу зерикарли ҳамда серкулфат турмушдан халос
бўлиш учун озод қуш каби эрк ва ҳурлик истаб юксак-юксакларга учиб
жўнайдиган, бироқ охир-оқибатда яна барибир қозонга келиб
тиқиладиган хаёлларини еб қўйишганини дафъатан англаб қолди
(Н.Эшонқул. “Очилмаган эшик” ҳикояси)
Тасаввурга асосланган матнларнинг мазмуний тузилишини тадқиқ этиш
натижасида шуни айтиш мумкинки, ижодкорлар тасаввур асосидаги матнни
яратишда асосан қуйидагича коммуникатив стратегияларни қўллайдилар:
1. Матнда бирор воқеа-ҳодисанинг сабаби изоҳланади. Бунда
келтирилган изоҳ реал воқеликка эмас, матн тузувчининг истаги (прагматик
мақсади)га асосланади. Масалан: ˜hj ZlZc f_gb kbgZfh™ mqmg £Zf rmgqZ
dmg^Zg [mzg lbgbf [be]Zgb c†™ F_gb £bkh[^Zg Z^Zrlbjfh™qb m F_g wkZ
fb‘‘Z ™h™fZ^bf d†abf hqb™ ™hj mq™mgeZjbgb kZgZfh™^ZfZg ;mgbg] gbfZ
aZjmjZlb [hj ^_[ wtlbjhn [be^bjfZ ˜hj –zq•Zbrjq^ZZgjqf_ZgjqZkZ
mgbg] mq™mgeZjbgb aZjjZeZjbgb kZgZr^Zg abg£hj qZjqZfZcfZg
lheb™fZcfZg

Чунки укпардек момиқ ва мен суйган оқдек оқ ҳар бир қор

учқуни менинг Сенга бўлган муҳаббатим изҳори сифатида ёғмоқда!
Беғубор меҳр, самовий севги ёғмоқда самодан! Сенгагина аталган меҳр.
Муҳаббат, севги!.. (Х.Дўстмуҳаммад. “Мен – сенсиз, сен – менсиз” қиссаси)
2. Матн тузувчи муайян руҳий ҳолатни аниқроқ ифодалаш мақсадида
тасаввурдан фойдаланади. Масалан, Х.Дўстмуҳаммад муҳаббат туйғуси
билан ўртанган, бироқ ўз оиласи олдидаги бурчи туфайли бу туйғуни пинҳон
сақлашга мажбур бўлган қаҳрамонининг изтиробли кечинмаларини
“Мумкин” ва “Мумкин эмас” номли икки сарҳад орасида яшаётган одамнинг
ҳолати сифатида қуйидагича тасвирлайди:
‡Fmfdb–gF mfdbg wfZk
Fmfdb–gFmfdbg wfZk
;m bddb kZj£Z^ hjZkb^Z yrZr [m bddb kZj£Z^ hjZkb^Z fZt™me c†e lhib[
yrZr gZ™Z^Zj m™m[Zl  C†egbg] ‡Fmfdbg · ^_]Zg lhfhgb]Z †lkZg] ‡Fmfdbg
wfZk · ^_]Zg kZ^h d_eZ^b ‡Fmfdbg wfZk · ^_[ ghfeZg]Zg c†edZkb]Z †lkZg]
‡Fmfdbbg · ^_]Zg kZk qZebgZ^b ™Z™mzeg]hZ™ ™Zmjb;rhgrbb g[]bgebfZckZg

™Ze[\Z w£lbjhk]Z [†ckmgZkZg ‘ZkhjZl \Z fZlhgZ–l ™†ebg]^Zg lmlZ^b

Zobj K_g h^ZfkZg BgkhgkZg ;m mem• fZjlZ[Z]Z kh^b™ebd obzgZl wfZk
[mg^Zcbg [_lZdjhj fZjlZ[Z £Zj [Zg^Z]Z £Zf gZkb[ wlZ\_jfZc^b [m beh£bc
f†t‘baZgb Z-kZj\ZZ[cehZ™fd_jZd  RZjl 
;bjh™ fmfdbg wfZk ·

(Х.Дўстмуҳаммад. “Мен – сенсиз, сен – менсиз”

қиссаси)

Иқтидорли ёзувчи Назар Эшонқул ўзининг “Тун панжаралари” номли
қиссасида бу дунёда яшаб, ўз саволларига жавоб тополмасдан у дунёга
рихлат қилган одамларнинг бутун бошли умрларини савол харсанглари
билан тўла қип-қизил водий сифатида тасаввур қилади: ;Z•jbg]gb d†lZjb[
£-†† ^_[ ™ZjZ–ckk_Zgg^Zg lhdb mn-™™™bZaqbZe ™\bhi^bc yklZgb[ zlb[^b
mZejgbg] £Zj [bjbgbg] lZ]b^Z [bllZ^Zg h^Zf [hr –™†c]ZgqZ †eb[ zlb[^b
]†z [mlmg mfjeZjbgbg] omehkZkb rm^_d ]†z [m †aeZjb [hkb[ †l]Zg c†egbg]
jZfab^_d 8g]^Z £Zf qZi^Z £–ZkfZ\rhme foZZgjakZZjgZ] eZjb \Z meZj]Z
[hr ™†cb[ zl]Zg ‘ZkZ^eZj [beZ-g™balb†ee]Z\gh ^b™bci•Zj[^Zg £Zf
‘Zgm[^Zg £Zf rZj™^Zg £Zf rbfhe^Zg £Zf h^ZfeZj [m Z‘j \h^bckb]Z ™ZjZ[
[hreZjbgb ™mcb khe]ZgqZ k_dbg dbjb[ d_eyilb MeZjgbg] [†cbgeZjb]Z
hkbe]Zg kZ\he ™†g•b-jZhl™jehZnj]bZqfhhjlZf [hg]b^_d fm^£br kZ^h
lZjZlb[ lmjb[^b ;m gbbf Z^"mRgzm"fG_]Z m [mgqZebd lmrmgbdkba \Z
Zyg q " 

(Н.Эшонқул. “Тун панжаралари” қиссаси)

Тасаввурга асосланган матнларга хос яна бир хусусият шундан
иборатки, уларда мавҳум тушунчалар шахсга хос белгилар асосида
жонлантирилиб тасвирланади. Ш.Бўтаевнинг “Бир кунлик меҳмон” номли
қиссасидан олинган қуйидаги микроматнда ёзувчи шу усулдан фойдаланган:
>†aZo †lb^Z zgZzl]Zg fbezgeZ[ beeZleZjm jZaheZlgbg] ™Z[h£Zlgbg] g_]Z
q_db c†™ " Qmgdb meZ-ljjgbbegz]geljZbjebzgh^Zfgbg] bqbgb †aeZjb]Z
™†gZe•Z ™beb[ hebr]Zgg]Zg[^bZj b †jzgb]Z xalZkb fbg]lZkb qb™b[
[hjbrZ^b ¢Zj ™Zg^Zc ™hlbeebdgbg] amefgbg] nZ£rgbg] wg] k†g]]b ™hqb[
[hjZ^b]Zg fZgabeb £Zf h^Zfgbg] bqb [m fZga –be^Z meZj †aeZjbgbg] mjm•
™ZzreZjb [beZg lhibrb[ ^hjbehfhg yr –Z™rbZg^•bbj Hb^rZefZjd]ZZ j
bqb^ZeZ[†zl]Zg ™ba•bg fZr\ZjZleZjgb £_q ™Zqhg w–rblhefZc^b h^Zf d†j
bqb^Z]b ^Z£rZleb fZgaZjZeZjgb £_q \Z™l –d††ajhbeqfZbc]Z^ b h^Zf rhe
[hjhefZc d_jZdkba ‘hceZj^Z fmlZdZ[[bjhgZ h^bf hlb[ xjZ\_jZ^b
(Ш.Бўтаев. “Бир кунлик меҳмон” қиссаси)
Мисол сифатида келтирилган матнлардан кўринадики, уларнинг
референцияси объектив воқеликка мос келмаса-да, муайян объектив
мазмунга ишора қилинган. Масалан, Н.Эшонқул асаридан келтирилган
микроматндаги oZzeeZjbgb ibza]Z ™†rb[ ™hahg]Z lZreZ^b \Z rhrbeb[
™h\mjZ [hr eZ^b

жумласида ширин хаёл суриб ўтирган келинчакнинг

™ZcghgZk b\Zgabfgb]g ™Z^Zf lh\mreZjbgb

эшитгач, хаёл оғушидан чиқишга

уриниб, саросимада қолгани образли тарзда ифодаланган. Ёки
Х.Дўстмуҳаммад асаридан олинган икки сарҳад ҳақидаги микроматнда bddb
kZj£Z–^f m£Z[Z[l lmc•mkb \Z [mjq ‑ m–ekm_•\ ] fbZjlZ[Z
референтларини ифодалаб келганлиги контекст орқали аён бўлади.
Демак, тасаввур асосидаги матнлар ҳам, метафора, ўхшатиш, жонлантириш асосида яратилган матнлар каби, ўз мазмуний тузилишида имплицитликни намоён қилади. Бундай имплицитлик матн референтлари сифатида воқеланган ифодалар орқали, шунингдек, матн макропропозицияси орқали юзага келиши мумкин.