Наманган давлат университети инглиз тили ва адабиёти кафедраси

2 Қиёсий лингвомаданиятшунослик модули
Маъруза 7
Мавзу: Миллий-маданий хусусиятга эга тил бирликларининг қиёсий тадқиқи
Нутқ яратилишининг психолингвистик талқини
Нутқ яратилиши ҳодисаси тил илми билан шуғулланувчи тадқиқотчилар учун ҳамма вақт бирдек долзарб масала бўлиб ҳисобланган. Бугунги кунда ушбу масалага бағишланган кўплаб тадқиқотлар юзага келган.
Ҳеч бир истисносиз айтиш мумкинки, нутқ яратилиши назариясининг алоҳида йўналиш сифатида шаклланиши омиллари тил ва нутқ ҳодисаларининг ажратилишига бориб тақалади. Ф.де Соссюр томонидан тил ва нутқнинг фарқланиши психолингвистик тадқиқотларда “нутқий фаолият” тушунчасининг янада аниқроқ бўлишига ўз таъсирини кўрсатди.
А.А.Леонтьев фикрига кўра, Ф.де Соссюр нутқий фаолиятни тил ва лисоний
қобилиятнинг бирлиги сифатида тушунтирган. Л.В.Шчерба эса нутқий фаолиятни сўзлаш ва тушуниш жараёнларининг умумлашмаси деб ҳисоблаган1. Е.С.Кубрякованинг таъкидлашича, айнан Л.В.Шчерба тил ҳодисаларига оид бўлган нутқ, унинг реал асоси ҳамда нутқий жараён маҳсулини ажратиб кўрсатган2.
А.А.Леонтьев эса нутқий фаолиятни “нутқий жумлаларнинг нутқий бўлмаган субъектив кодлар орқали дастурлаштирилиши” сифатида
баҳолайди3. Е.С.Кубрякова gml™bc nZhebyl

термини остида нутқ яратилиши

ва унинг қабул қилинишига оид барча ҳодисаларни тушуниш кераклигини
таъкидлайди4.
Нутқий фаолиятга берилган таърифлардан кўринадики, у баъзан статик
ҳодиса (масалан, матн), баъзан эса ҳаракатдаги ҳодиса сифатида (масалан,
сўзлаш ва эшитиш) талқин қилинади. Нутқий фаолиятга берилган мазкур
илмий таърифлар бир-биридан турли жиҳатларига кўра фарқ қилса-да,
уларнинг барчасида икки омил, яъни сўзловчи ва тингловчи фаолияти
1 Основы теории речевой деятельности. – М.: Наука, 1974. – С. 64.
2 Кубрякова Е.С. Номинативный аспект речевой деятельности. – М.: Наука, 1986. – С.9.
3 Леонтьев А.А. Речевая деятельность // Основы теории речевой деятельности. – М.: Наука, 1974. –
С.25.
4 Кубрякова Е.С. Кўрсатилган асар. – Б. 9.

Режа:
1. Нутқ яратилишининг психолингвистик талқини.

2. Матн психолингвистик ёндашувлар талқинида.
3. Ўзбек тилидаги матнларда шахс руҳий ҳолатининг ифодаланиши.
4. Хулоса.