Namangan davlat universiteti fiziologiya va hayot faoliyat xavfsizligi kafedrasi

Birinchidan,
erning cheklanganligi va uning sifat tarkibi pastligi bilan 
bog`liq xavf to`xtovsiz ortib bormoqda. Markaziy Osiyo sharoitida er Olloh 
taoloning bebaho in`omidir. U tom ma`noda odamlarni boqadi, kiyintiradi. 
Bevosita dehqonchilik bilan bog`langan oilalardagina emas, balki ma`lum bir 
tarzda qishloq xo`jaligi bilan aloqador barcha tarmoqlar va uning ne`matlaridan 
baxramand bo`layotgan farovon turmush kechirishi uchun moddiy negiz 
yaratadi. Ayni vaqtda er ulkan boylik bo`libgina qolmay, mamlakatning 
kelajagini belgilab beradigan omil hamdir. Bu hol O`zbekistonda ayniqsa yaqqol 
namoyon bo`lmokda, chunki erning iqtisodiy va demografik vazifasi yildan-
yilga kuchayib bormoqda. 
Respublikaning 447,4 ming km2 dan ortiq bo`lgan umumiy maydonining 
atigi 10% gina ekin maydonlarini tashkil qiladi. Ayni chog`da O`zbekistonni 
egallab turgan maydonining ancha qismini qoraqum, qizilqum, Ustyurt kabi 
cho`l va yarim cho`l erlar tashkil etadi. Ayniqsa, qishloq xo`jalik maqsadlarida 
foydalanilayotgan er maydonlariga to`g`ri keladigan demografik yuk hozirning 
o`zidayoq salmoqli. Markaziy Osiyo mamlakatlari orasida O`zbekistonda 
aholining zichligi ayniqsa yuqori bo`lib, 1 km2 ga 51,4 kishi to`g`ri keladi, 
holbuki bu raqam Qozog`istonda - 6,1, Qirg`izistonda – 9,4 ni tashkil etadi. 
Respublikamizda har bir odamga 0,17 gektar ekin maydoni to`g`ri kelsa, 
Qozog`istonda - 1,54, Qirg`izistonda - 0,26, Ukrainada - 0,59, Rossiyada - 0,67 
gektar ekin maydoni to`g`ri keladi. Barcha aholining yarmidan ko`prog`i qishloq 
joylarida yashayotganligini hisobga olsak, dadil aytish mumkinki, bizning 
qishloqlarimizda insoniy zaxiralarning nisbiy ortiqligi emas, balki mutloq 
ortiqligi yaqqol ko`zga tashlanadi. 
Bizda aholining o`sishi nisbatan yuqori bo`lib, urbanizatsiya va hosildor 
erlarni shaharlarning rivojlanishiga, uy-joy qurilishi, yangi korxonalar, 
muhandislik hamda transport kommunikatsiyalari tarmog`ini barpo etishga 
ajratib berish jarayonlari jadal bormoqda. SHuni hisobga olsak, yaqin yillar 
ichida, hatto XXI - asrda er zaxiralari bilan ta`minlanish muammosi yanada 
keskinlashishi mumkin. 

---

184 
Erlarning tabiiy ravishda cho`lga aylanishi yuqori darajada borayotganligi 
etmaganidek, odamlarning munosabati tufayli cho`lga aylanib borish jarayoni 
shiddat bilan davom etayotganligi bu muammoni yanada kuchaytirmoqda. Ayni 
chog`da tabiiy muhitning yomonlashuvi bilan birga, tuproq nurashi, sho`rlanishi, 
er osti va er usti suvlarining sathi pasayishi va boshqa hodisalar ro`y bermoqda. 
Erlarning nihoyat darajada sho`rlanganligi O`zbekiston uchun ulkan 
ekologik muammodir. Erlarni ommaviy suratda o`zlashtirish, xatto sho`rlangan 
va melioratsiyaga yaroqsiz yirik-yirik, yaxlit maydonlarni ishga solinishi ana 
shunga olib keldi. So`nggi 50 yil mobaynida sug`oriladigan er maydoni 2,46 
mln. gektardan 4,28 mln gektarga etgan. Faqat 1975-1985 yillar mobaynida 1 
mln. gektarga yaqin ermaydonlari o`zlashtirilgan. 1990 yilga kelib 
sug`oriladigan er maydoni 1985 yildagiga qaraganda 1,5 barobar ko`paygan. 
Ekin maydonlari tarkibida so`nggi vaqtlarga (1990 yilga) qadar paxta 
deyarli 75% maydonni egallagan edi. Dunyoning birorta ham mamlakatida paxta 
monopoliyasi deyarli bu qadar yuqori darajaga ko`tarilmagandi. Bu hol erning 
kuchsizlanishiga, tuproq unumdorligi pasayishiga, uning suv-fizikaviy xossalari 
yomonlashuviga, tuproqning buzilishi va nurlanish jarayonlari ortishiga olib 
keladi. 
O`zbekistonda noorganik mineral o`g`itlar, gerbetsidlar va pestitsidlar 
qo`llanilishi eng yuqori me`yorlardan ham o`nlab barobar ortiq edi. Ular 
tuproqni, daryo, ko`l, er osti va ichimlik suvlarni ifloslantirdi. Bundan tashqari, 
yangi erlardan foydalanishda zarur texnologiyalarga rioya qilinmadi. Hamma 
joyda paxta nazoratsiz sug`orildi. Tuproqning nami ko`payib ketdi. Bu esa uning 
qayta sho`rlanishiga olib keldi. 
Tuproqning har xil sanoat chiqindilari va maishiy chiqindilar bilan shiddatli 
ifloslanishi real taxdid tug`dirmoqda. Turli kimyoviy vositalar, zararli moddalar 
va mineral o`g`itlar, sanoat va qurilish materiallarini saqlash, tashish va ulardan 
foydalanish qoidalarining qo`pol ravishda buzilishi erning ifloslanishiga olib 
kelmoqda. Undan samarali foydalanish imkoniyatlari cheklanmoqda. 
Foydali qazilmalarni jadal qazib olish, ko`pincha ularni qayta ishlashning 
texnologik sxemalari nomukammalligi ko`p miqdorda ag`darmalar, kul, shlak va 
boshqa moddalar to`planib qolishiga olib kelmoqda. Bular dehqonchilik uchun 
yaroqli bo`lgan erlarni egallabgina qolmay, balki tuproqni, er osti va er usti 
suvlarini, atmosfera havosini ifloslantirish manbalariga ham aylanmoqda. 
Respublika zararli chiqindilardan foydalanish sanoati esa hozircha yaratilgan 
emas. 
O`zbekiston hududida qattiq maishiy chiqindilar tashlanadigan 230 dan 
ortiq shahar va qishloq axlatxonalari mavjud. Ularga taxminan 30 mln. m3 axlat 
to`planadi. Ular asosan stixiyali ravishda, jo`g`rofiy, geologik-gidrogeologik va 
boshqa shart-sharoitlarni kompleks o`rganmay turib tashkil etilgan. Ularga 
qattiq maishiy chiqindilarni zararsizlantirish va ko`mib tashlash ibtidoiy usullar 
bilan amalga oshirilmoqda. Ayniqsa, respublikaning yirik shaharlarida maishiy 
chiqindilarni ishlatish va zararsizlantirish sohasida murakkab vaziyat vujudga 

---

185 
kelgan. Respublikada hali-hanuz maishiy chiqindilarni sanoat usulida qayta 
ishlash masalasi xal qilinmagan. YAgona Toshkent maishiy chiqindilar tajriba 
zavodi 1991 yildagina ishlay boshladi. 
Radioaktiv ifloslanish, ayniqsa katta xavf tug`dirmoqda. Maylisoy suv 
(Qirg`iziston) omborining qirqoqlari yoqasida 1944 yildan boshlab to 1964 
yilgacha uran rudasini qayta ishlash chiqindilari ko`milgan. Hozirgi vaqtda 
qoldiqlar saqlanadigan 23 ta joy mavjud. Bu erlarda selni to`sadigan to`g`onlarni 
mahkamlash hamda ko`chki xavfi bo`lgan joylardagi qiyaliklarning 
mustahkamligini ta`minlash lozim. 
Navoiy viloyatidagi saqlanadigan joy ham ekologik jihatdan xavfli 
ifloslantirish o`chog`i hisoblanadi. Bu erdagi radioaktiv qumni shamol uchirish 
xavfi bor. 
Shu sababli O`zbekistonda tabiatni muhofaza qilishdagi g`oyat muhim 
vazifa erlarning holatini yaxshilashdan, tuproqning ifloslanishini kamaytirish 
bo`yicha chora-tadbirlar majmuyini amalga oshirishdan iborat. Bu o`rinda gap 
avvalo tabiiy zaxiralardan foydalanishni tubdan yaxshilash haqida bormoqda.