Namangan davlat univеrsitеti boshlang‟ich ta'lim mеtodikasi kafеdrasi

3)  bo„g„iz  undoshi.  Bo‗g‗iz  undoshi  faqat  bitta  h    tovushidan  iborat  bo‗lib,  u 
bo‗g‗iz    bo‗shlig‗ida    un  paychalari  orasidagi  tor  oraliqda  hosil  bo‗ladi    (jadvalga 
qarang).  
E s l a t m a :  Shuni  aytish kerakki,  v tovushining lab-lab varianti ham mavjud:  
ov,  qovun,  bevosita,  birov.    Shuningdek    f  tovushining  ham  lab-lab  varianti  bor:    vafo, 
puf,  tufurmoq,  juft.  Tilshunos  H.A.Jamolxonov  ―lab-tish  v    ni  lab-lab  v  ning  fakultativ 
varianti deb qarash to‗g‗riroq bo‗ladi‖  degan fikrni bildirgan.
2
  
2. Hosil bo„lish usuliga ko„ra undosh tovushlar uch turga bo‗linadi:  
1) portlovchi undoshlar (jami 9 ta) ikki nutq a‘zosining o‗zaro jipslashuvi va o‗pkadan 
chiqayotgan  havo  oqimining  ana  shu  nutq  a‘zolariga  ma‘lum  zarb  bilan  urilib,  portlab 
o‗tishidan hosil bo‗ladigan tovushlar bo‗lib, ularga: b, g, d, j (jo„ja so‗zidagi), k, p, t, ch, q  
undoshlari kiradi.  Portlovchi tovushlardan b, p undoshlarini hosil qilishda havo oqimi ikki 
lab orasidagi to‗siqdan, d, j (jajji so‗zidagi ),  t, ch undoshlarini hosil qilishda tilning old 
qismi bilan tishlar va milk orasidagi to‗siqdan,  k, g undoshlarini hosil qilishda esa tilning 
orqa  qismi  bilan  tanglayning  orqa  qismi  orasidagi  to‗siqdan  portlab  o‗tadi.  Bu 
                     
2
 Jamolxonov H.A.   Hozirgi o`zbek adabiy tili. - T.:  ―Talqin‖ nashriyoti.  2005,  59-bet.    
 

---

9 
 
undoshlardan  ch,  j    (jadval  so‗zidagi)    o‗ziga  xos  murakkab  artikulyatsiyasi  bilan 
boshqalardan  ajralib  turadi.  Masalan,  ch  undoshining  hosil  bo‗lishida  tilning  old  qismi 
milkka  taqaladi,  lekin  odatdagi  portlash  yuz  bermay,  og‗iz  bo‗shlig‗iga  kelgan  havo, 
asosan,  sirg‗alib  chiqadi.  Natijada,  to‗la  bo‗lmagan  portlash  (t  +  sh  +  ch    kabi)  qorishiq 
(affrikativ portlovchi ham deyiladi) portlovchini vujudga keltiradi. Qorishiq j tovushi  esa 
portlovchi  d    va  sirg‗aluvchi  j  tovushlari  oralig‗idagi  tovushdir,  shuning  uchun  Juma,  
Jahongir  so‗zlari  rus  tilida  Djuma  ,  Djaxongir    shaklida  yoziladi  va    shunday  talaffuz 
qilinadi. Shu jihatdan portlovchilar ikki turga ajratiladi. 
a) sof portlovchilar: b, g, d, k, p, t, q; 
b) qorishiq portlovchilar: ch, j (jahon)