Namangan davlat univеrsitеti boshlang‟ich ta'lim mеtodikasi kafеdrasi

1. O„tgan zamon 
I shaxs  
o‗qidim  
-di 
-m 
o‗qidik  
-di 
-k 
II shaxs  
o‗qiding 
-di 
-ng 
o‗qidingiz 
-di 
-ngiz 
III shaxs  
o‗qidi 
-di 
- 
o‗qidilar 
-di 
(-lar) 
2. Hozirgi zamon 
 
 
 
Shaxs 
Son 
Birlik  
Ko‗plik 
Misol 
Zamon 
ko‗rsat-
kichi 
Shaxs-
son 
qo‗shim-
chasi 
Misol  
Zamon 
ko‗rsat-
kichi 
SHaxs-
son 
qo‗shim-
chasi 
I shaxs 
o‗qiyman, 
boraman  
-y, 
-a 
-man 
o‗qiymiz, 
boramiz 
-y, 
-a 
-k 
II shaxs 
o‗qiysan, 
borasan 
-y, 
-a 
-san 
o‗qiysiz, 
borasiz 
-y, 
-a 
-ngiz 

---

112 
 
III shaxs 
o‗qiydi, 
boradi 
-y, 
-a 
-di 
o‗qiydilar, 
boradilar 
-y, 
-a 
 -di(-lar) 
3. Kelasi zamon 
Bu  zamondagi  fe‘llar  ish-harakatning  nutq  so‗zlanib  turgan  paytdan  so‗ng 
bajarilish yoki bajarilmasligini ifodalaydi. 
Kelasi zamon fe‘li qo‗shimcha modal ma‘nolariga ko‗ra ikki turga bo‗linadi: 
1) kelasi zamon gumon fe‘li; 2) kelasi zamon maqsad fe‘li. 
Kelasi  zamon  gumon  fe‘li  ish-harakatning  nutq  so‗zlanib  turgan  paytdan  so‗ng 
bajarilish-bajarilmasligi  mo‗ljallanishini,  taxmin  qilinishini  ifodalaydi.  Masalan:  Bugun 
havo ochiq bo‗lar (A.Q.) 
Kelasi  zamon  gumon fe‘li ba‘zan hozirgi-kelasi zamon  ma‘nosida  kelib,  aniqlik, 
qat‘iylik  ma‘nolarini  ham  ifodalaydi:  Qadrlasang,  qadring  oshar,  qadrsizdan  hamma 
qochar (Maqol). 
Kelasi  zamon  gumon  fe‘li  sof  fe‘l  negiziga  –r(-ar)  sifatdosh  qo‗shimchasini 
qo‗shish va tuslash bilan shakllanadi: 
 
 
 
SHaxs 
Son 
Birlik  
Ko‗plik 
Misol 
Zamon 
ko‗rsat-
kichi 
SHaxs-
son 
qo‗shim-
chasi 
Misol  
Zamon 
ko‗rsat-
kichi 
SHaxs-
son 
qo‗shim-
chasi 
I shaxs 
o‗qirman, 
borarman  
-r, 
-ar 
-man 
o‗qirmiz, 
borarmiz 
-r, 
-ar 
-miz 
II shaxs 
o‗qirsan, 
borarsan 
-r, 
-ar 
-san 
o‗qirsiz, 
borarsiz 
-r, 
-ar 
-siz 
III shaxs 
o‗qir, borar 
-r, 
-ar 
- 
o‗qirlar, 
borarlar 
-r, 
-ar 
 (-lar) 
 Fe‟l mayllari 
Ish-harakatning voqelikka munosabatini ko‗rsatuvchi grammatik kategoriyaga fe‘l 
mayli  deyiladi.  Mayl  kategoriyasi  grammatik  zamon  (o‗tgan,  hozirgi,  kelasi)  va 
grammatik shaxs (bajaruvchi) bilan uzviy bog‗langan bo‗lib, hammasi birgalikda fe‘lning 
tuslanish tizimiga kiradi. Fe‘l  mayllarida voqelik bilan bog‗liq ravishda ish-harakatning 
bajarilish  xususiyatlari  turlicha  bo‗ladi.  Masalan:  1)  Havo  sovuq,  osmonda  zahardek 
achchiq  qor  uchqunlari  erinchoq  kezadi  (O‗.Hoshimov).  2)  YOshlikda  zaxmat  chekib, 
ilm  o‗rgansang,  kasb-hunar  egallasang,  qariganda  rohat  topasan.  (Koshifiy).  3) 
So‗zlayotgan kishining o‗ziga emas, so‗ziga e‘tibor qil (Montesьke. Tafakkur gulshani). 
Bu  misollarning  birinchisida  kezadi  fe‘li  ish-harakatning  aniq  bajarilishini,  ikkinchisida 
o‗rgansang,  egallasang  fe‘llari  ish-harakatning  bajarilishi  uchun  shart  qilib  olingan 
harakat  ma‘nosini,  uchinchi  misolda  esa  e‘tibor  qil  fe‘li  ish-harakatning  bajarilishi 
haqidagi  buyruq,  maslahat  ma‘nosini  anglatgan.  Demak,  fe‘l  anglatgan  ish-harakat 
voqelikka  munosabatiga  ko‗ra  aniqlik,  shart  (istak),  buyruq  (istak)  kabi  qo‗shimcha 
modal ma‘nolarni ifodalaydi. SHunga ko‗ra fe‘llar, asosan, 3 fe‘l mayli ko‗rinishiga ega: 
1) aniqlik mayli, 2) shart mayli, 3) buyruq-istak mayli.