Namangan davlat univeersiteti

Kurs ishining maqsadi. Mustaqillik davrida muzeylar ishiga alohida e`tibor berilmoqda. Buning bir qancha omillari bor:
Birinchidan, mustamlakachilik yillarida ongimizdan o`chirib tashlangan milliy tuyg`ularni qayta tiklash;
Ikkinchidan, milliy g`urur, milliy ongni yuksaltirish uchun unutilgan tariximizni qayta tiklash;
Uchinchidan, ajdodlar hurmatini joyiga qo`yish, yosh avlodni ajdodlar nomi va merosi bilan faxrlanishga o`rgatish, milliy g`ururini yuksaltirish, buyuk an`analarning davomchisi etib tarbiyalash;
To`rtinchidan, milliy qadriyatlarimiz bizga demokratik, xuquqiy, qudratli O`zbekiston davlatini barpo etish uchun «O`zbekiston kelajagi buyuk davlat» g`oyasini ro`yobga chiqarish uchun kerak;
Beshinchidan, milliy qadriyatlarimiz mamlakatimizning jahon hamjamiyatidan munosib o`rin egallashi, kelgusi avlodlarga ozod va obod Vatan qoldirish uchun kerak.
Kurs ishining predmeti. Mamlakatimizda muzeyshunoslik faoliyatini rivojlantirish bo’yicha amalga oshirilayotgan ishlarni o’z ichiga oladi.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi. Kurs ishi kirish qismi, bitta bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar hamda ilovalar ro’yxatidan iborat.

MUZEYLARNING JAMIYAT HAYOTIDA TUTGAN O’RNI VA RO’LI
1. O‘zbekiston muzeylarida o‘zbek xalqi tarixining yoritilishi.
Tarixiy o‘lkashunoslik manbalari orasida haqiqiy ilmiy va madaniy oqartuv muassasaga aylanib qolgan muzeyning o‘rni va ahamiyati benihoyat kattadir. O‘lkashunoslik moddiy va ma’naviy, madaniy yodgorliklarni arxeologik tomondan materiallarini yig‘adi, ularni tahlil qiladi va natijalarini ekspeditsiya jihatidan ommalashtiradi. Muzey-yunoncha museion-muzalarga bag‘ishlangan joy, tarixiy moddiy va ma’naviy yodgorliklarni to‘plash, saqlash, o‘rganish va tashviq qilish ishlarni bajaruvchi ilmiy, ilmiy-ma’rifiy muassasalardir. Siyosiy, ilmiy, madaniy, iqtisodiy ehtiyojlarni qondiruvchi muzeyning paydo bo‘lish tarixi uzoq qadimga borib taqaladi. Muzeyning o‘tmishdoshlari tabiat va ijtimoiy hayotdan olingan asl buyumlarni xo‘jalik maqsadlarida va moddiy boylik sifatida emas, balki memorial guvohnoma va estetik qimmatli asl narsalar sifatida saqlana boshlagan davrda yuzaga kelgan. Kritdagi Knos saroy xazinasi (mil. avv. XVI asr), Vanlar saroyi va ink kohinlarining arxivi (mil. avv. XIII – XII asrlar, Xitoy), Nineviya saroy kutubxonasi (mil. avv. I-ming yillik) va boshqalar shular jumlasidandir. Qadimdan ibodatxona, keyinroq xususiy to‘plamlarda (mil. avv. III asrdan) asosan san’at asarlari jamlangan (Varres, Sulla galereyalari, Serviliy, Krass, Lukull, Pompey, sezar va boshqa to‘plamlari).Vizantiya sobor va monastirlarida, keyinroq Fransiya. Italiya, Germaniya va boshqa mamlakatlar soborlarida turli xil to‘plamlar saqlangan. Yevropada ilmiy vazifalar yuklatilgan. Muzeyning paydo bo‘lishi buyuk geografik kashfiyotlar amalga oshayotgan davr - Uyg‘onish davriga to‘g‘ri keladi. Bu davrda hayvonot va o‘simlik dunyosi namunalari minerallar, geodeziya va astronomiya asboblari, etnografik ahamiyatga ega narsalar jamlangan. Tabiiy, ilmiy, etnografik va tarixiy-badiiy noyob narsalar jamlangan saroy to‘plamlari (kunstkameralar, myuns-kabinetlar va boshqalar) shuhrat qozongan. Dastlab muzey va ular haqidagi dastlabki tavsiflar shuningdek, muzeyshunoslik haqidagi nazariy asarlar ham shu davrda paydo bo‘ldi. Florensiya (L. Medichi. XV asr), Rim (Vatikan muzeyi, XVI asr), Drezden (Avgust Saksonskiy, XVI asr) va boshqa joylardagi antik davr yodgorliklari to’plamlari shu davrga mansub. Londondagi Britaniya muzeyi (1753), Parijdagi Luvr muzeyi (1793), G’arbiy Yevropadagi ilk ommaviy muzeylar, Jahondagi yirik muzeylar, asosan XIX paydo bo‘ldi. Madriddagi Prado muzeyi (1890, Moskvadagi tarix muzeyi (1873), Leningraddagi hozirda Sank-Peterburg Ermitaj (1852), Nyu-Yorkdagi Metropolitik muzey (1870) shular jumlasidandir.
O‘zbekistonda muzeylar XIX-asrning II-yarmida tashkil etila boshlagan. XX-asr boshida O‘zbekistonda faqat 3 muzey - Toshkent o‘lkashunoslik muzeyi (1876 yil, hozirgi O‘zbekiston tarixi muzeyi). Samarkand xalq muzeyi (1896, hozirgi A. Ikromov nomidagi O‘zbekiston xalqlari madaniyati va sanati tarixi muzeyi). Farg‘ona xalq muzeyi (1899, hozirgi Farg‘ona viloyat o‘lkashunoslik muzeyi) bor edi. Ularning kolleksiyalari ham, ekspozitsiyalarining ko‘pi tasodifiy materiallardan tashkil topgan. 1975 yil sobiq O‘zSSR da 34 davlat muzeyi, 60 dan ortiq xalq muzeylari ish olib borgan. O‘zbekiston madaniyat va san’at tarixi Respublika muzeyi (1955) deb nomlangan muzeyga 1968 yilda Akmal Ikromov nomi berildi. Muzeyda o‘zbek xalqini eng qadimgi davrdan to hozirgi kungacha bo‘lgan madaniyati haqida hikoya qiluvchi nodir eksponatlar bor. O‘rta Osiyoda ilk tashkil etilgan badiiy muzey 1888 yil aprel oyida ochilib, Toshkentda yashagan Knyaz N.K. Romanovning saroyidagi shaxsiy kolleksiyasi asosida vujudga keldi. Dastlab xalq universiteti muzeyi, keyinroq Toshkent markaziy badiiy muzeyi deb nomlangan. Muzey fondini katta qismini O‘zbekiston tasviriy san’ati asarlari tashkil qiladi. Shuningdek, muzeyda Rossiya, Italiya, Ispaniya, Germaniya, Niderlandiya, Finlyandiya, Gollandiya, Fransiya, Angliya rassomlik san’ati asarlari, haykaltaroshlik, grafika, amaliy san’at namunalari qatorida Sharq san’at (Hind, Yapon, Xitoy, Vetnam) namunalari bor. O‘zbekiston tabiat muzeyi 1876 yil 12 iyulda ochilgan. 1918 qadar Toshkent muzeyi, 1921 yilgacha Turkiston xalq muzeyi, 1922 yilgacha O‘rta Osiyo muzeyi, 1935 yilgacha O‘rta Osiyo tabiat muzeyi deb ataldi. 1935 yil iyundan hozirgi nomi bilan ataladi. Zoologiya, botanika, geologiya va madaniy oqartuv bo‘limlari bor. Muzeyda 400 mingdan ortiq eksponat saqlanadi. 1979 yildan muzey o‘lkashunoslik va muzeyshunoslik masalalari bo‘yicha ilmiy tadqiqot ishlarini olib boradi. Respublikamiz hududida 3 turdagi muzeylar mavjud bo‘lib, birinchi turdagi muzeylarga ilmiy tadqiqot va madaniy ma’rifiy ishlarni olib boradigan muzeylar kiradi. Ular bir vaqtni o‘zida ilmiy tadqiqot va madaniy va ma’rifiy hamda ta’lim-tarbiyaviy ishlarni olib boradi.
Ikkinchi turdagi muzeylarga faqat bir soha bo‘yicha ilmiy tadqiqot ishlari olib boradigan muzey laboratoriyalariga ega bo‘lgan maxsus muzeylar (Masalan, O‘zR Fanlar Akademiyasi qoshidagi nbakterologiya va mineralogiya muzeyi) kiradi. Bunday muzeylar tarmoq muzeylari deb ataladi. Uchinchi turdagi muzeylarga faqat o‘quv turidagi yoki bo‘lmasa me’morial muzeylar kiradi. Me’morial muzeylar, muhim tarixiy voqealar, atoqli arboblarga bag‘ishlanadi. Muzey turlari ko‘p jihatdan unda saqlanayotgan kolleksiya fondlarining xarakteriga va faoliyatining yo‘nalishiga bog‘liqdir. Muzey faoliyati, ishi muzey fondi asosida yuritiladi. Bu ishning amalga oshirish va qimmati muzey xodimlarining manba to‘g‘risidagi bilimlarini, manbaning madaniy qimmati, xissiy ta’siri, tarixiy jarayoni haq idagi ma’lumotlarni aniqlash va oydinlashtirish yo‘lidagi sa’yi harakatlari bilan belgilanadi. Manbani sotib olish, saqlash, tadqik etish, uni ilmiy va ta’lim-tarbiya ishiga tadbiq etish esa yanada muxim vazifa hisoblanadi. Muzey fondi o‘tmishi, hozirgi zamon va kelajakni bog‘lovchi, uygunlashtiruvchi manbadir. Muzey fondining arxiv va kutubxona fondlaridan farqi shundaki, u tarixiy jarayonni kompleks hujjatlashtiradi. Muzey uchun ma’lumotning hajmi va mundarijasi, predmetning jo ylashishigina predmetning tabiati, uning qaysi maqsadda qachon va qanday yig‘ilganligi to‘g‘risidagi ma’lumotlar xam muximdir. Predmetning tabiatiga, uning ma’lumot berish imkoniyatiga ko‘ra tarixiy manbalar quyidagi turlarga bo‘linadi:
a) moddiy manbalar;
b) tasviriy manbalar;
c) yozma manbalar;
d) fonoyozuv va kinofilmlar.
Moddiy manbalarga moddiy madaniy yodgorliklar, mehnat qurollari, harakatlantirish moslamalari, maishiy predmetlar, qurollar v.b.lar kiradi. Moddiy manbalar faqat predmetning tarkibidangina ma’lumot bermay, uning shakli, qurilishi, o‘lchovi, og‘irligi, rangi v.b.lar haqida ma’lumot beradi. Ular yana o‘sha davr tarixiy jarayon, madaniyati, ilmiy yutuqlar haqida xam ma’lum ma’noda tasavvur xosil qiladi. Moddiy manbalar mavxum tushuncha emas, balki aniq tushunchalar xosil qilish imkoniyatini beradi. Tasviriy manbalar turli buyoq, figura, belgi v.b. narsalar vositasida yaratilib, ular musavvirlik ishlari, grafika, haykaltaroshlik, badiiy plakatlar va fotografiya mahsulotlari kiradi. Bu tasviriy manbalar voqealar haqida, portretda aks etgan shaxslar haqida, plan va kartalar esa aniq geometrik shakl, o‘lchov hamda geografik joylashuv haqida ilmiy ma’lumotlar beradi.
Yozma manbalar so‘z va belgilar yordamida ma’lumot berib, ularga yilnomalar (letopis), solnomalar, qonunlar majmui, siyosiy partiyalar hujjatlari, statistika materiallari, ilmiy ishlar, adabiyotlar, publitsistik asarlar, nodir kitoblar v.b.lar kiradi. Yozma manbalar turfa va keng ma’lumot berish imkoniyatiga ega. Ularni 3 guruxga bulib o‘rganiladi:
a) ilmiy va ish yuritish haqida ma’lumot beruvchi(qonunlar, siyosiy va statistik hujjatlar, ilmiy izlanishlar);
b) estetik manbalar (badiiy adabiyotlar);
c) umumiy ma’lumot beruvchi manbalar (publitsistik asarlar, memuarlar, yilnomalar va solnomalar).
Fonoyozuv va kinofilmlar muzey predmetlari orasida muxim o‘rin tutadi. Fonoyozuvlarda musika, ma’lum shaxsning nutqi, qurilish ishi shovqini, o‘qishdagi ma’lum talaffuz yoki san’atkorlarning ijro etgan kuylari aks etgan bo‘lishi mumkin. Kinofilmlar ovozli va ovozsiz bo‘lishi mumkin. Fonoyozuv va kinofilmlar muzey fondining maxsus, sermaxsul guruxi xisoblanadi. Shuningdek, turli fan sohalariga bo‘lingan muzeylar ham bor. Bu muzeylar orasida ko‘proq ma’lum bo‘lganlari yoki faqat o‘sha soha mutaxassislarigagina ravshan bo‘lgan ma’lum tarmoqni aks ettiruvchi muzeylar ham mavjud. Masalan, Toshkentdagi Oybek nomli O‘zbekiston tarixi muzeyini, tasviriy san’at muzeyini, Alisher Navoiy nomli adabiyot muzeyini, Turkiston Harbiy Okrugi muzeyini, tabiatshunoslik muzeyini ko‘pchilik yaxshi biladi. Ammo arxeologiya, etnografiya, harbiy-tarixiy, me’morial, regional, san’atshunoslik, texnik muzeylarni ko‘proq o‘sha soha mutaxassislari biladilar. Bulardan tashqari yana Toshkentda murakkab va kompleks sohali muzeylar ham mavjud. Toshkentdagi mavjud muzeylar o‘zbek va boshqa qardosh xalqlar tomonidan tashkil etilgan turlituman sohalarning uzoq o‘tmishidan to hozirgi kunga qadar bo‘lgan rivojlanishni ko‘rsatish bilan bir qatorda, O‘rta Osiyo xalqlarining, shu jumladan o‘zbek xalqining ibtidoiy jamoa, o‘rta asrlar davridagi hamda 1917 yilgacha bo‘lgan davrdagi hayot yo‘lini aks ettiruvchi eksponatlar bilan birga to‘ntarishdan keyingi Turkistonda Sho‘rolar hokimiyatini o‘rnatilishiga doir fuqarolar urushi xalq xo‘jaligini qayta tiklash, mamlakatda elektrlashtirish rejasini amalga oshirilishga doir materiallar ham muzey eksponatlari ichida joy olgan.
Muso Toshmuhammad o‘g‘li Oybek nomidagi O‘zbekiston tarixi muzeyi Turkistonnning mashhur olimlari va jamoat arboblarining harakati bilan 1876 yilda birinchi bo‘lib tashkil etilgan. Bizga ma’lumki, XIX asrda osori atiqalar ustida arxeologik kuzatishlar, qidiruv ishlari olib borilgan. Bu sohada P.I. Lerx, N.I. Veselovskiy, V.A. Jukovskiy, V.V. Bartold, M.S. Andreev, V.L. Vyatkin, A.A. Divaev, A.A. Zimin, V.A. Kallaur, A.M. Kun, N.P. Ostroumov to‘plagan materiallari, O‘zbekistonning qadimiy yodgorliklarini hisobga olib, ta’riflash va tekshirish ilmiy muassasalari, imperator arxeologiya komissiyasi, Rus arxeologiya jamiyatining Sharq bo‘limi, shuningdek 1903 yilning aprel oyida tashkil qilingan O‘rta va Sharqiy Osiyo tarixiy arxeologiyasi, lingvistika va etnografiya jamiyatlarining qimmatbaho materiallari hamda rus havaskor kolleksiyanerlari Barshcheveskiy, Vyatkin, Dobrosmыslov, Kostalskiy, Komarov va boshqalar to‘plagan ko‘pdan-ko‘p ajoyib materiallari bu muzeyning asosiy fondlarini tashkil etadi. Muzeyni tashkil etishda Fedchenko faol ishtirok etgan. U tibbiyot, antropologiya va etnografiyaga oid materiallar to‘plagan. Bu materiallar dastlabki eksponat sifatida muzeyga qo‘yilgan. Fedchenko vafotidan so‘ng uning ishini Mushketov, Sversev, V.F.Oshanin kabi rus olimlari davom ettirib, o‘zlarini munosib hissalarini qo‘shdilar. Birinchi mahalliy arxeolog Akrom polvon Asqarovni xizmatlari ham katta bo‘ldi. Umuman bu muzeyni ochilishi, o‘lka madaniy hayotida muhim voqea bo‘ldi. Muzey eksponatlari xalqaro ko‘rgazmalarida namoyish qilindi, unda tuzilgan kataloglar esa hozirgacha o‘z ahamiyatini yo‘qotgan emas. 1920 yillardan keyin bu muzey haqiqiy ilmiy, madaniy va ma’rifiy muassasaga aylanib qoldi. Muzey fondi respublikaning hamma viloyatlariga yuborib turiladigan arxeologiya, etnografiya ilmiy safarlarining materiallari bilan doimiy ravishda boyitib beriladi. nHozirgi vaqtda muzeyda 50 mingdan ortiq arxeologiyaga oid eksponatlar, 54 ming qadimgi pul nusxalari, 10 mingdan ortiq turli tuman etnografiyaga oid buyumlar, 2 mingdan ortiq noyob yodgorlik buyumlar mavjud. Muzey fondidagi materiallar orasida qo‘shni respublikalar Turkmaniston,Tojikiston va Qirg‘izistonga taalluqli ma’lumotlar ham ko‘p. Eksponatlar orasida noyob narsalar ko‘p bo‘lib, 1917 yildan keyingi davr xronologik ravishda 1965 yilgacha ko‘rsatilgan. Muzey 1967 yilda XIX asrning me’morchilik yodgorliklaridan biri hisoblangan binoga ko‘chdi, ya’ni bu bino 1919 yilda butun Rossiya Markaziy Ijroiya Qo‘mitasi va RSFSR Xalq Komissarlari Sovetining Turkiston ishlari bo‘yicha Komissiyasi (Turk komissiya) ishlagan edi. 45 ta zal bo‘lib ularda 7 mingdan ortiq eksponat joylashtirilgan.