Nam angan davlat universiteti obidjon karimov

Yo rab,  ul shahdu shakaryo labdurur?

Yo magar shahdu shakar yolabdurur?

Jonima payvasta novak otqali

G ‘amza о ‘qin qoshig ‘a yolab durur?

Navoyning  bu  so‘zlaridan  tuyuqning  asosiy  xususiyatini  bilib 

olamiz.  Birinchisi  shuki,  tuyuqlar  turkiy  qavmlar  qo‘shiq  qilib 

bazmlarda,  to ‘ylarda,  yig‘inlarda  aytadigan  vaznlardan  birida 

yaratilarkan.  Ikkinchisi,  tuyuqning  ikki  bayt,  ya'ni  to ‘rt  misradan 

tashkil  topadigan  she'r  turi  ekanligini  bildiradi.  Uchinchisi,  shoir 

mahorati  yetganicha  tajnis  usulidan  foydalanib  tuyuq  aytishga 

intiladi.  Lekin  tuyuq  tajnissiz  ham  yaratiladi.  To‘rtinchisi,  tuyuq, 

albatta, ramali musaddasi maqsurdur.

Alisher  Navoiyning  yuqoridagi  tuyug‘i  seviklisini  vasf etishga 

bag‘ishlangan.  Tuyuq  «yolabmudur»  tajnisi  asosiga  qurilgan. 

«Tajnis  -  bir  jins,  ya'ni  shakldagi  so‘zning  turlicha  ma'nolar 

ifodalashi  san'atidir».  «Yolabmudur»  tuyuqning  uch  misrasida 

takrorlanib  uch  xil  ma'no  ifodalashga  xizmat  qilgan.  Dastlabki 

misrala  shoir  yoming  yoqutday  lablarini  ta'riflaydi.  «Yo  rab»  deya 

hayratlanadi: 

«U  -  labmikin,  shakarmikin,  asalmikin?! 

Yo 

magarkim,  yorim,  asal  bilan  shakar  yalaganmikin  -a?!».  Uchinchi, 

to‘rtinchi  misralarda  shoir  qosh  tasviri  va  ta'rifiga  o ‘tadi.  «Bu  - 

yorimning  qoshlarimikin  yoki  u  mening  jonimga  uzluksiz  o ‘qlar 

otish 

maqsadida 

noz-karashma 

o ‘qlarini 

qoshlariga 

tizib 

yoylabdimi?!».  Demak,  tuyuqda  oshiqona  bir  mazmun  mutoyiba 

tarzida,  tajnis  usuli  asosida  ifodalangan.  Tajnisga  nishon  bo‘lgan 

so‘z birinchi  misrada «labmikin»,  ikkinchi  misrada «yolabdimikin», 

to‘rtinchi  misrada  «yo  (y)  labdimikin»  ma'nolarida  mahorat  bilan 

qo‘llangan.

Xullas,  Alisher  Navoiy  tuyuq  janrining  shakiiy  xususiyatlarini 

sayqal toptirish bilan birga, badiiyligini  ham maromiga yetkazgan.

Alisher 

Navoiydan 

keyin 

tuyuq 

to‘g‘risida 

Zahiriddin 

Muhammad  Bobur  aruz  risolasida  -  «Muxtasar»  asarida  ma'lumot 

berib,  uning poetik xususiyatlarini  va turlarini ko‘rsatadi.  U  shunday 

yozadi:

«Tuyuq  necha  nav'dur.  Biri  ulkim,  uch  qofiyada  tajnis  rioyat 

qilurlar. Nechukkim:

58

---

...  To chiqardixat uzoripoki din,