Накд пул окимларнинг тахлили. Турли даражадаги рискларни бошқариш. Корпоратив

---

Риск концепсияси: рискнинг аниқмаслиги.Рискнинг манбаси, рискларни бошқарув эволюцияси
ва бошқарув жараѐни.Рискларни бошқарув усуллари, рискларни тахлили ва инструментлари.
Лойихаларн молиялаштиришдаги рисклар ва рискларни моделлаштирилиши. Портфолио ва
накд пул окимларнинг тахлили.Турли даражадаги рискларни бошқариш. Корпоратив
даражадаги рискларни бошқариш. Стратегик бизнес даражадаги рискларни бошқариш, лойиха
даражадаги рискларни бошқариш. Риск рейтингини бахолаш. Корпоратив, стратегик бизнес ва
лойиха даражадаги рискларни бошқариш. Рискларни бошқариш ва корпоратив бошқарув. Қарз
олувчииинг риск рейтингини бахолаш ва тўлов тўлашни тўхтатиш эҳтимоллиги
Kredit riski –
kredit riskini boshqarishda yangi tuzilmalar yaratish yoki mavjud tuzilmalarini mustahkamlashni
qoʻllab-quvvatlash; bunda kreditni tasdiqlash, valyutaga asoslangan kredit xavfi, kredit portfelini
diversifikatsiyalash, garov, monitoring, moliyaviy sogʻlomlashtirish va kreditlashga asosiy eʼtibor
qaratiladi.
Aktiv va passivlarni boshqarish – foiz stavkalarining oʻzgarishi riski va likvidlilik risklarini
boshqarishning ishonchli tizimini yaratishga yordam berish; bu esa ishonchli tashkiliy va masʼuliyat
tuzilmalarini, riskni boshqarish hamda ichki tartib qoidalar, monitoring va jarayonni nazorat
qilishning oqilona siyosatini oʻz ichiga oladi.
Bozor riski – foiz stavkasi va valyutaga bogʻliq risklarni oʻlchash, boshqarish va monitoring qilish
uchun amaldagi siyosat va jarayonlarni baholashni qoʻllab-quvvatlash; shu asosda yanada
takomillashtirish va ularni amalga oshirishda koʻmaklashish boʻyicha tavsiyalar beriladi.
Operatsion risk – operatsion xatarlarni samarali boshqarish uchun siyosat va tartiblarni koʻrib
chiqish va moslashtirishga koʻmaklashish; bu firibgarlik va boshqa ichki yoki tashqi jinoyatchilik
harakatlarini, jarayonlar, nazorat va tartiblarni taqsimlashni va tizim nosozligini oʻz ichiga oladi;
muayyan risk vaziyatlari va riskga moyil holatlarni kuzatib borish va zarurat tugʻilganda, maxsus
boʻlimni tashkil qilishda qoʻllab-quvvatlanadi Risk – bu, miqdor va sifat jihatdan yoqotishlar
ehtimolini ko’rsatsa, unga hayotning har bir jabhasida duch kelishimiz hech kimga sir bo’lmay qoldi.
Xususan, risk iqtisodiyot subyektlari oldida yechimi topilmagan muammolardan bo’lib hisoblanishi,
unga bo’lgan e’tibor yildan yilga ko’payotganligidan dalolat beradi. O’zbekistonda risk-menejmenti
standarti mavjud emas, uni milliy iqtisodiyotga tatbiq etishdan oldin, xalqaro andozalarni ko’rib
chiqqan ma’qul hisoblanadi, zero “Tayyoriga qarab to’n bichish” ham oson, ham qulay va eng
asosiysi, vaqtni va pulni tejaydi. Bu o’z navbatida yo’limizni oydinlashtiradi, chunki xalqaro
standartlar yuqoridagi savollarga to’liq javob bera oladi!
Birinchi navbatda, moliyaviy risk menejmentining alohida faoliyat sohasi sifatida paydo bo’lish va
rivojlanishi bosqishlarini ko’rib o’tadigan bo’lsak, u risk sohasining o’ziga qaraganda uncha uzoq
bo’lmagan, ya’ni taxminan 40 yillik tarixga ega ekanligini ko’rishimiz mumkin. Bu sohani paydo
bo’lishi 1973-yildagi 3 ta muhim voqeiliklar bilan bog’liq:
- Qat’iy belgilangan valyuta kurslar siyosatining tugashi (Bretton-Vuds tizimining qulashi);
- Chikagoopsionlarbirjasiishfaoliyatiniboshlanishi(ChicagoBoardOptions Exchange);
- Amerika iqtisodchilari Blek, Shoulz va Mertonlarning opsionlar qiymatini hisoblash modeli
(yevropacha) nashr etilishi.
Moliyaviy-risk menejmenti rivojlanishi, asosiy moliyaviy risklarni baholashning yangi metod va
yondoshuvlari shakllangan 3 bosqichdan o’tdi, ular:
Birinchi sifat bosqichi, moliyaviy risklarni baholash, nazorat va boshqaruvi metodologiyasi
sohasidagi, 1980-yillar oxiri – 1990-yillar boshidagi risk me’yori qiymati modeli VaR (Value-at-risk,
“riskdagi qiymat”) paydo bo’lishi bilan bog’liq. VaR moliyaviy instrument bilan egalik qilgandagi
yo’qotishning mutloq maksimal hajmini ko’rsatadi. RiskMetrics tiziminida risklarni boshqarish
metodologiyasini ochilishi bo’ldi. Shunday qilib, moliyaviy risk-menejment sohasidagi birinchi sifatiy
yuksalish bozor riskini baholash, nazorat va boshqarish bilan bog’liq bo’ldi.
Moliyaviy risk-menejmentni rivojlanishining ikkinchi bosqichi 1990-yillarning ikkinchi yarmiga to’g’ri
kelib, kredit riskini baholash va nazorati bilan bog’liq. Bu yerda ham J.P. Morgan banki o’zining
bozor riskini baholash va nazorat metodi bilan ssuda portfelining kredit riskini baholashi metodini
umumlashtirib namoyon qilishi va 1997-yilda bank tomonidan ishlab chiqilgan CreditMetrics tizimi

---

risk qiluvchilarda bozor va kredit riski oqibatlarini ehtimoliy yoqotishlari ko’rsatkichini integral
hisoblab chiqish imkoniyati paydo bo’ldi. Bu birinchi marta ,moliyaviy risklarda qo’llash mumkin
bo’lgan, integratsiyalashgan risk-menejmenti haqida gapirishga imkon berdi.
Uchinchi bosqich 1990-yillar oxirida boshlandi va yildan-yilga jarayon rivojlanib bordi. Bu bosqich
oldingi bosqichlarga nisbatan, klassik moliyaviy risklarga emas, bevosita operatsion risklarga
aloqadorligi bilan ajralib turadi. Hozirgi vaqtda moliya bozori qatnashuvchilari operatsion risk
baholashga umumiy “operatsion VaR” kabi, miqodoriy yondoshuv ishlab chiqishga harakat
qilmoqdalar. Bu operatsion risklarni miqdoriy nazorati, moliyaviy risklarni nazorati bilan birgalikda
qimmatli qog’ozlar bozori professional ishtirokchilariga qabul qilinayotgan risklarni to’liq
baholashga erishish imkoniyatini beradi deb hisoblamoqdalar.
Oxirgi 40 yilda moliyaviy risklarni baholashni 4 ta asosiy yo’nalishlarini ajratib ko’rsatish mumkin,
bular:
Sezgirlik tahlili – tashqi omillarning o’zgarishiga sezgirlik tadqiqotini ssenariy metodi
Tebranuvchanlik (
волатильность
) tahlili - umumiy ko’rsatkichga nisbatan kutilgan qiymatning
o'zgarish o'lchovini o'rganish;
Negativ risk tahlili (downside risk). VaR metodi boshqa risk tahlili metodlariga qo’shimcha tarzda
qo’llaniladi. Bundan tashqari, LVaR va SaR metodlari ham mashhur.
Nisbiy tahlil - benchmark bilan taqqoslash orqali riskni ko'rib chiqadi (tanlangan indeksda).
Ohirgi 25 yilda risklarni boshqarish sohasida revolyutsion o’zgarish sodir bo’ldi: risk-menejment
faqatgina moliyaviy korporatsiyalarda emas, balki iqtisodiyotning boshqa sektorlarida ham qo’llanila
boshlandi. Risklarni boshqarishdagi yangi paradigmasi, kompaniyalar, holdinglar va iqtisodiyotning
butun tarmoqlari risklarini boshqarishda aniq operatsiya va faoliyat sohalari bo’yicha tor doirada
qismli yondashuvidan kompleks boshqaruvga o’tishni ko’zda tutadi Yevropa Ittifoqidagi davlat
institutlari risk-menejmentining amaliy ko’nikmalarini ekologik, texnologik, sotsial va boshqa
masalalarni yechishda qo’llay boshladilar. Risk-menejment menejmentning muhim va ajralmas
qismlaridan biri bo’lib, risk ko’rsatkichlari top-menejerlardan boshlanib, kichik boshqaruvchilarga
qadar rag’batlantirish va mukofotlash omiliga, shuningdek, KPI5 ning hal qiluvchi indikatoriga
aylandi.
XX asr 90-yillarining boshida jahon tajribasida risk-menejment sohasida standartlarini shakllanishi
kuzatildi.

---

---

---

---