Nafta iqtisodiy integrarsiyasining asosiy yo'nalishlari

Kanada uchun NAFTAni tuzish to‘g‘risidagi muzokaralarda
ishtirok etish boshqa muqobillik mavjud bo‘lmagan sharoitda majburiy bo‘ldi. Shimoliy Amerika kelishuvini Meksika, so‘ngra boshqa Lotin Amerikasi mamlakatlariga qadar kengaytirish g‘oyasi Kanadani CUSFTA shartnomasi bo‘yicha Amerika bozoriga imtiyozli tarzda kira olishning bir tomonlama yengilliklaridan mahrum qilishi mumkin edi. AQSh va Meksika o‘rtasidagi ko‘zda
tutilayotgan ikki tomonlama kelishuv AQShga Meksika va Kanadaga nisbatan investitsiyalar va savdo sohasida juda maqbul shart-sharoitlar yaratib, AQSh ikkata mamlakatlaning bozorlariga imtiyozli ravishda kira olishi na Meksika, na Kanada bir-birlarining bozorlariga erkin kira olishlari mumkin emas edi. Shuning uchun
uch tomonlama kelishuvni imzolash Kanada uchun uni rad etishdan ko‘ra foydaliroq bo‘lib, NAFTA doirasida Kanadada Meksika bilan, kelajakda esa Lotin Amerikasiring boshqa mamlakatlari bilan birlashgan holda AQShga qarshilik yaratish imkoniyatini yaratgan bo‘lar edi. Shunday qilib, Kanada NAFTA Kelishuvini imzolashda quyidagilardan manfaatdor edi:

• 
  Kanada-Amerika erkin savdo kelishuvidan olingan afzalliklarni saqlash imkoniyati;
  
• 
  Amerika bozoriga kira olish imkoniyatining kengayishi;
  
• 
  eng avvalo, AQSh bilan nizolarni hal etish mexanizmlarining takomillashtiri1ishi;
  
• 
  Kanada tovarlari kamsitilishi oldini olish uchun subsidiyalar, dempinglardan foydalanmaslik maqsadida ularga oid bo‘lgan kelishuv qoidalarining takomillashtirilishi;
  
• 
  bir tomondan, o ‘z tovarlarining raqobatbardoshligini oshirish, ularning tezkor rivojlanib borayotgan Meksika bozori va kelajakda Lotin Amerikasi mamlakatlarining bozorlariga erkin kirishini ta’minlash, va boshqa tomondan Kanada bozorining Lotin Amerikasi uchun ochiqligini ta’minlash.
  

Kanada banklari ayniqsa oxirgi masaladan manfaatdor edilar, chunki Kanada bozorining Lotin Amerikasi tovarlari uchun ochiqligi ularga qarzdorlik muammosini yengillashtirilishiga yordam berishi mumkin edi. Oqibatda iqtisodiy birlashish zaruriyati Kanada, Meksika va AQShning mintaqadagi iqtisodiy integratsiya jarayonida faol ishtirok etishlarini ta’minladi. Вunda mamlakatlar ongli ravishda an’anaviy tarzda tushuniladigan iqtisodiy mustaqillikdan voz
kechib, uning o‘rniga mintaqaviy iqtisodiy integratsiya bilan bog‘liq samarali iqtisodiy rivojlanish yo‘liga o‘tishdi. Shimoliy Amerikadagi integratsiya boshqa mintaqalardagi integratsiya modellari bilan taqqoslaganda, o ‘ziga xos xususiyatlarga egadir.

1. 
   Asosiy jihati — AQSh, Kanada va Meksikaning o‘zaro iqtisodiy bog‘liqligi nomutanosibligi bo`lib, u, bir tomondan, Kanada va Meksikaning o‘zaro integratsion munosabati kuchsizligi, boshqa tomondan esa - AQShning yetakchi o‘rni bilan izohlanadi. 80- yillarning oxirida Meksika Kelishuv imzolangunga qadar o‘zining Kanada bilan tovar aylanmasi hajmi bo‘yicha 17-o‘rinda bo‘lganligini ta’kidlashning o‘zi yetarli. 1993-yilda Kanadaning tovar aylanmasida Meksikaning ulushi 1,3% ni tashkil etgan bo‘lsa, Meksikaning tashqi savdosida Kanadaning ulushi 3% ni tashkil etgan. Kanada bevosita xorijiy investitsiyalari hajmining 7% Meksikaga to‘g‘ri kelgan bo‘lsa, Meksikadagi barcha bevosita
   xorijiy investitsiyalarning umumiy qiymatida Kanadaning ulushi atigi 2% ni tashkil etgan. Kanadaga kiritilgan bevosita xorijiy investitsiyalarda Meksikaning ulushi atigi 1,3% ni taslikil etgan. Shunday qilib, Kanada va Meksika Amerika tovarlar va ishchi kuchi bozorida о'zaro raqobatlashib, Amerika kapitali va texnologiyalarini jalb etish uchun kurashda raqiblik qilishgan. Boshqa tomondan, integratsiyalashuvning Amerika-Kanada va Amerika-Meksika darajasi juda chuqur bo‘lib, AQSh va Kanada, AQSh va Meksikaning tovarlar va xizmatlarning tashqi savdosida hamkorlar sifatida, kapital va ishchi kuchi bozoridagi о'zaro
   bog‘liqligi miqyoslari kengdir. O‘tgan asrning 90-yillari boshlarida AQSh tashqi savdo aylanmasining 1/5 qismga yaqini Kanadaga yo‘naltirilgan bo‘lib, u AQSh YaMMning 1% yoki Kanada YaMMning 15% ni tashkil etgan. Kanada eksportining 75-80% ga yaqini yoki Kanada YaMMning 20% AQShga yo‘naltirilgan edi.
   

Kapital migratsiyasi sohasida ham xuddi shunday holat yuzaga kelgan. AQSh Kanada kapitali yo‘naltiriladigan asosiy mamlakat bo‘lib hisoblanadi 90-yillarda Kanadaning barcha bevosita xorijiy investitsiyalarining 60%dan yuqorisi AQShga to‘g‘ri kelgan bo‘lsa, Amerikaning xorijdagi barcha investitsiyalarining 16% Kanada hissasiga to‘g‘ri kelgan. AQSh Kanada uchun asosiy xorijiy investor bo‘lib hisoblangan holda, Kanadadagi barcha xorijiy investitsiyalaning 64% uning hissasiga to‘g‘ri kelgan bir vaqtda, AQShdagi kapital qo‘yilmalarning 7% ni Kanada ulushi tashkil etgan. AQSh va Meksikaning iqtisodiy munosabatlari ham o‘zaro bog`liqligi bilan tavsillanadi. NAFTA Kelishuvining imzolanishi arafasida Meksika tovar eksportining 2/3 qismi (Meksika YaMMning 13% dan ortig'i) AQShga to‘g‘ri kelgan. AQShning tashqi savdo aylanmasida Meksikaning ulushi 8% ni tashkil etgan. Kapitalning o‘zaro oqimida ham shunday holat kuzatiladi.
Meksikadagi bevosita xorijiy investitsiyalarning 65% ga yaqini AQSh hissasiga to‘g‘ri keladi. Meksikadagi Amerika kompaniyalarida butun Yaqin Sharqqa nisbatan bevosita kapital qo‘yilmalar ikki barobar ko‘pdir. Amerika korporatsiyalaridagi bevosita xorijiy kapital qo‘yilmalardagi Meksika ulushi yuqori emas.Shunday qilib, NAFTA integratsion blokida yetakchi mamlakat AQShning birgalikda olingan qolgan hududlar ustidan ulkan darajadagi ustunligi kuzatiladi. Bunda integratsion jarayonning rivojlanishi bilan ushbu holat saqlanib qolmoqda.
AQShning bunday ustunlik holatini ham ijobiy, ham salbiy jihatdan baholash mumkin. Bir tomondan, AQSh integratsion jarayonda yetakchi hisoblangan holda, NAFTAning ilgari qarab harakatlanishini ta’minlaydi va zarur bo‘lganda, iqtisodiy zaif hisoblangan hamkoriga samarali yordam ko‘rsatishi mumkin. Xususan, 1994-yilning dekabrida, ya’ni NAFTA Kelishuvi kuchga kirganidan so‘ng deyarli bir yil o'tgach, Meksikada vujudga kelgan iqtisodiy inqiroz sharoitida AQSh xalqaro moliya-kredit muassasalari bilan birgalikda Meksikaga yordam qo‘lini cho‘zdi va bu bilan iqtisodiy berk ko‘chadan chiqishga va 1996-yilning sentyabriga kelib tanglikning chuqurlashib ketishini to'xtatishga yordam berdi. Boshqa tomondan, yetakchiga integratsion blokdagi hamkorlarning manfaatlariga zid ravishda va ularning fikrlari bilan hisoblashmagan holda, kuch nuqtayi nazaridan harakat qilish hollari ham xosdir.
2. Shimoliy Amerika integratsiyasining yana bir o‘ziga xos xususiyati shundaki, uning ishtirokchilari turli boshlang‘ich shart-sharoitlarda bo`lishgan. NAFTA bitta integratsion blokka rivojlanayotgan mamlakat va ikkita yuqori darajada rivojlangan mamlakatni teng huquqli asosda birlashtirgan dastlabki kelishuv bo‘lib hisoblanadi. AQSh o‘zining iqtisodiy salohiyati bo‘yicha jahonda birinchi o‘rinni egallaydi, NAFTA uchchala a’zosi YaIMning 85% AQSh hissasiga to‘g‘ri keladi, Kanada va Meksika esa undan ancha ortda. 1992-yilda Kelishuv imzolanishining boshlanishiga kelib, Kanada YalM Amerika darajasining 9,5% ni, Meksika YalM - 5,5% ni tashkil etgan bo‘lsa, aholi jon boshiga YalM esa Kanadada AQSh darajasining 87,7% ni, Meksikada esa atigi 15,8% ni tashkil etgan. Garchi o‘zaro integratsion munosabatlar jarayonida Kanada asosiy iqtisodiy ko‘rsatkichlar bo‘yicha AQShga yaqinlashib olgan bo‘lsada, Amerika kompaniyalarining ilmiy-texnik va moliyaviy ustuvorligi saqlanib qolmoqda. Ilmiy tadqiqotlar va ishlanmalarga bo‘lgan xarajatlar AQShda YalMning qariyb 3% ni tashkil etsa, Kanadada esa - ikki barobar kam. Meksikaga keladigan bo‘lsak, u 70-80-yillardayoq tashqi qarzlarining hajmi bo‘yicha dunyoda ikkinchi o'rinni egallagan iqtisodiy qoloq mamlakat hisoblangan. Meksikaning iqtisodiy rivojlanish darajasi nafaqat rivojlangan, balki ayrim rivojlanayotgan mamlakatlar darajasidan ham past bo‘lgan. 80-yillarning o‘rtalarida Meksika hukumatining iqtisodiy sohada
amalga oshirgan tub o‘zgarishlar, 1986-yilriing iyulida Meksikaning GATTga a’zo bo‘lishi, uning savdo-iqtisodiy siyosatini erkinlashtirish to‘g ‘risidagi qarorlaridan so‘ng, mamlakatda iqtisodiy holat yaxshilana boshlandi va mintaqadagi integratsion jarayonlarda faol ishtirok etish uchun imkoniyatlar yaratildi. Shunday bo'lishiga qaramasdan, Meksika asosiy iqtisodiy ko‘rsatkichlar bo‘yicha
integratsion jarayondagi hamkorlaridan ham hanuz ortda qolmoqda.
3. Shimoliy Amerikadagi integratsion jarayonning yana bir
xususiyati shundan iboratki, Meksikaning Shimoliy Amerika
integratsion uyushmasiga qo`shilishi unga hech qanday maqom berilmasdan amalga oshirildi. Meksika uchun imtiyozlar erkinlashtirishning kechki muddatlari, mustasnolar soni va xususiyatlarning hisobga olinishi bilan bog‘liq bo‘ldi Yel tajribasidan ma’lumki, yuqori darajada rivojlangan mamlakatlar bilan integratsiyalashuv jarayonida kamroq rivojlanish darajasi past bo‘lgan mamlakatlarga uzoq muddatli iqtisodiy yordam va boshqa turdagi qo‘llab-quvvatlash choralari ko‘zda tutiladi.
NAFTA Meksika uchun bunday qo'llab-quvvatlashni ko‘zda tutmagan, shuning uchun ushbu integratsion blok iqtisodiy taraqqiyotning turli darajalariga
ega bo‘lgan mamlakatlarning o'zaro iqtisodiy munosabatlarida o‘ziga xos tajribaviy model bo`lib hisoblanadi.
4. NAFTAda, Yeldan farqli o'laroq, integratsion jarayonlar biror-bir millat usti tuzilmalar tashkil etilmasdan boshlandi. Huquqiy muhitning barqarorligi milliy muassasalar tomonidan emas, balki davlatlararo o‘zaro munosabatlar orqali ta’minlanadi, barcha qarorlar esa Kelishuvning ishtirokchi mamlakatlari tomonidan mustaqil ravishda, biroq AQSh tashqi iqtisodiy siyosati negizida qabul qilinadi.
5. Shimoliy Amerika integratsiyasining o ‘ziga xos xususiyatlaridan yana biri shuki, NAFTAda ishtirok etuvchi mamlakatlar erkin savdo zonasini tashkil etgan holda, Kelishuv amal qilinishidan boshlab investitsiyalami nazorat qilishning erkinlashtirilishi, standartlarni yaqinlashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar, xizmatlar sohasidagi erkinlashtirish, ayrim sohalarda, masalan, atrof-muhitni muhofaza qilish va mehnat munosabatlari sohasidagi siyosatni uyg‘unlashtirishda ifodalangan umumiy bozor unsuriarini joriy etdilar.

Xulosa
NAFTAda millatlararo boshqaruv idoralari yo'qligi va ularni yaratish masalasi hatto ko'tarilmaganligi sababli, deyarli barcha qarorlar kelishuvga a'zo davlatlar tomonidan bir qarashda mustaqil ravishda, lekin shu bilan birga AQSh tashqi iqtisodiy siyosatiga muvofiq qabul qilinadi. Va bu ajablanarli emas, chunki Amerika Qo'shma Shtatlari NAFTA tashkil etish va faoliyatining asosiy tashabbuskori bo'lib, uning mintaqadagi boshqa davlatlar uchun muhimligini anglab, ushbu shartnomaning boshqa tomonlariga nisbatan o'z shartlarini aytib bermoqda. Yana bir bor ta'kidladilarki, tashqi siyosatni shakllantiruvchi AQShning ba'zi doiralari uzoq vaqtdan beri siyosiy maqsadlarga erishish uchun foydalanilayotgan tashqi iqtisodiy faoliyatlarida integratsion jarayonlardan foydalanish istiqbollarini yuqori baholadilar.
NAFTAga a'zo davlatlar bilan munosabatlarda Osiyo-Tinch okeani mintaqasi (APR) va uning doirasida yaratilgan APEC bitimi muhim rol o'ynaydi. Bu tasodif emas, chunki Osiyo-Tinch okeani mintaqasi jahon hamjamiyatining eng istiqbolli va jadal rivojlanayotgan mintaqasi hisoblanadi. Zotan, uning jahon savdosidagi ulushi qariyb 40% ni tashkil etadi va XXI asrning 20-yillariga kelib u 50% dan oshishi mumkin. Biroq, NAFTAga a'zo boshqa mamlakatlarning dunyo miqyosidagi iqtisodiy faoliyati doirasini kengaytirishga urinishlariga qaramay, AQSh Shimoliy Amerika bitimi bo'yicha sheriklar uchun ustuvorligini saqlab qoladi va Osiyo-Tinch okeani mamlakatlariga tashqi iqtisodiy ta'sirini kengaytirishga intiladi.