Eritmada kechadigan adsorbsiyaga sirtning ximiyaviy tabiati adsorbentning g‘ovak o‘lchamlari va eritma xossalarining ta’siri. Eritmada kechadigan adsorbsiya kattaligiga adsorbentning xossalari ya’ni sirtning ximiyaviy tabiati va g‘ovaklarning o‘lchamlari, eritmaning xossasi va uni tuzuvchi komponentlar ta’sir qiladi. Quyidagi rasmda adsorbsiya jarayoniga sirtning ximiyaviy tabiati ta’siri ko‘rsatilgan.
Bu izotermada katta g‘ovakli va nog‘ovak adsorbentlarda benzolning n-geksandagi eritmasida adsorbillanish grafigi keltirilgan. Benzolning eng yuqori darajada adsorbillanishi katta g‘ovakli o‘z sirtida gidroksil guruppalar tutgan silikagelda kuzatiladi. (rasmdagi 1-qiyshiq chiziq) Bunday adsorbllanishning asosiy sababi benzol molekulasi va silikageldagi gidroksil guruppalar orasida qo‘shimcha spetsifik ta’sirlashuvlar paydo bo‘ladi. Silikagelning digidroksillangan sirtida esa bunday ta’sirlashuvlar bo‘lmasligi ma’lum bo‘ladi. Shuning uchun benzol molekulalarining adsorbillanishi kuchli darajada pasayib ketadi. (rasmdagi 2-qiyshiq chiziq).
Quyida to‘yingan uglevodorodlar eritmalarida naftalin, benzol, siklogeksan, gepten-1, siklogeksan va metilsiklogeksanlarning katta g‘ovakli gidroksillangan silikagel sirtidagi adsorbsiya izotermasi keltirilgan.
Rasmdan ko‘rinib turibdiki, uglevodorodlar molekulasi qatorida ko‘p yadroli aromatik birikmalar bir yadroliga qaraganda ancha yaxshi adsorbillanadi. Shuningdek bu qatorda benzol-toluolga nisbatan, toluol esa to‘yinmagan uglevodorodlarga nisbatan yaxshiroq adsorbillanadi. O‘z o‘rnida to‘yinmagan uglevodorodlar siklanlarga nisbatan yaxshi adsorbillanishi rasmda ko‘rinib turibdi. Bundan tashqari eritmalarda gidroksillangan silikagel sirtida adsorbillanishi juda sust kechadi, ammo qutbsiz sirtda yoki kuchsiz qutbli adsorbentlarda ularning yuqoridagi eritmalardan adsorbillanishi juda kuchli kechadi, masalan, aktivlangan ko‘mirda[9].
Qutbsiz molekulaning ion panjara sirtidagi adsorbsiya energiyasi.
Agar adsorbent atomlardan tuzilgan bo‘lmasada balki ionlardan tuzilgan bo‘lsa, u holda ko‘rilayotgan dispersion tortishish kuchlariga dipolning induksion tortishish kuchlari ham qo‘shiladi.
Adsorbsiyaning potensial energiyasi kattaligida induksion kuchlarning qiymati adsorbat molekulalarining qutblanishiga va adsorbent sirti ustidagi elektrostatik maydon kuchlanishi kvadratiga FI proporsional bo‘ladi:
Adsorbentning elektrostatik maydon kuchlanishi Fi ionning zaryadiga va panjara tipiga bog‘liq, bo‘ladi. Ayrim hollarda adsorbent sirtida qarama-qarshi ishorali ionlar shunday navbatlashadiki, qaysiki bir xil ishorali ionlar shunday tomonidan vujudga kelgan elektrostatik maydon kuchlanishi qarama-qarshi ishorali ionlar tomonidan vujudga kelgan maydon kuchlanishi hisobidan pasaytiriladi. Sirtdagi ionlar kationdan anionga o‘tish vaqtida maydonning kuchlanishi nul orqali o‘z ishorasini o‘zgartiradi. Ionlar kristall tekisligidagi adsorbsiyaga bir xil ishorali ionlarning hajmi boshqa xil ishorali ionlarning hajmidan katta bo‘lgan vaqtda induksion kuchlarning qiymati bir muncha ortishini ko‘rsatadi[10].
Qutbli molekulaning qutbsiz adsorbentdagi adsorbsiya energiyasi.
Qutbli molekulaning qutbsiz adsorbentga adsorbent atomlarini qutblantiradi. Natijada induksion tortishuv vujudga keladi va dispersion kuchlarga qo‘shiladi. Adsorbat molekulasidagi dipolning kattaligi va holatiga hamda adsorbentning qutblanuvchanligiga bog‘liq holda induksion ta’sirlashuvlar energiyasi bir qancha k/kal/mol ga yetishi mumkin.
Masalan, uglerod atomlarining qutblanuvchanligi a1 bo‘lgan grafikda M2 dipol momentiga ega bo‘lgan molekulaning adsorbillanishida adsorbsiyaning potensial energiyasida induksion kuchlarning qiymati quyidagiga teng bo‘ladi:
Bu yerda: r-uglerod atomi markazidan dipol markazigacha bo‘lgan masofa; r=z; p va q konstantalar esa Z ning bir qancha qiymatlari uchun hisoblab chiqiladigan yig‘indi[11].
