N. Yu. Jo’ruyev

Har qanday xo’jaiik yurituvchi su'yektning asosiy daromad manbai va foyda hajmi ularning asosiy Faoliyati dan olinadi. Asosiy faoliyatning daromadlari mahsulot sotishdan ko*rilgan daromad va operatsion daromaddan tashkil topadi. Asosiy faoliyat xarajatlari sotilgan mahsulot tannarxi va davr xarajatlarining yig’indisidan iboratdir. Asosiy faoliyatning moliyaviy natijasini aniqlash ikki bosqichda amalga oshiriladi. Birinchı bosqichda mahsulot sotishdan olıngan daromad summasidan sotilgan mahsulot tannarxi ay iriladi va mahsulot sotishdan ko’rilgan yalpi foyda aniqlanadi. Yalpi foyda summasiga asosiy faoliyatdan ko’rilgan boshqa daromadlar summasi qo’shi1adi va davr xarajat lari summasi ay iri ladi. I atijada asosiy faoliyat foydasi (zarari) aniqlanadi.
Asosiy faoliyatdan ko’rilgan moîiyaviy natijasi aniqlashda, ushbu faoliyat turi bo*yicha olingan boshqa daromad ve qilingan boshqa xarajatlar alohida ahamiy atga ega.
Xo*jalik yurituvchi su’yekularning asosiy faoliyatidan olingan boshqa
daromadlarga quyidagilar kiradi:
boshqa korxonalar faoliy atida. ulushi i ishtirok idan olingan daromadlar, aksiyalar bo’yicha dividentlar, obligatsi;alar va korxonaga tegishli boshqa qimmatbaho qog’ozlar bo’yicha daromadlar;

• 
  mulkni ijaraga berishdan olinadigan daromadlar;
  
• 
  ish tab chiqarish zax iralarini yuqori baholashdan olingan daromadlar;
  
• 
  korxonaning qo’shma faoliyatdan olgan foy dasi;
  
• 
  hisobot davrida aniqlangan o’tgan yillar foydasi;
  
• 
  inventarizatsiya natijasida aniqlangan korxona mulkining hisobga olinmagan ob'yektiari;
  
• 
  mahsulot ishlab chiqari sh va uni sotish bilan bevosita bog’liq bo’lmagan operatsiyalardan olingan boshqa daromad lar.
  

Shu bilan birga, asosiy faoliyatdan ko’rilgan boshqa rzrarlar ham mavjud. Ular quyidagi moddalardan iborat:

• 
  bekor qilingan ishlab chiqarish zax iralari bo’yicha xarajatlar;
  
• 
  xo'jaI ik shartnoma shartlarini buzganlik uchun, belgilangan yoki e'tirof eti lgan jarima, penya va vaqtida to’lanmagan to’lovlar hamda yetkazilgan zararlami qoplash bo’yicha xarajatlar;
  
• 
  boshqa korxonalar bilan hisob-kitoblar bo'yicha dargumon qarzlar summalari;
  
• 
  da'vo muddati o’tgan debitorI ik qarzlarini hisobdan chiqarish bo'yicha ko’rilgan zararlar;
  
• 
  hisobot yil ida aniqlangan, o’tgan yillaming operatsiyalarî bo'y icha zararlar;
  
• 
  va boshqa xarajatlar.
  

Asosiy faoliyat foydasi korxonaning kelgusi rîvojlanish istiqbollariııi belgilab beradi. Uning shakllanishi korxona ishlab chiqarish faoliyalining barcha jabhalarini ifodalovchi ko’rsatkichlar: ishlab chiqarish hajmi va xarajatlar tarkibi, asosiy vositalar va aylanma mablag’lardan foydalanish darajasi, ishlab chiqarish samaradorligi, mehnat unumdorligi kabilarga bog'liqdir.
Moliyaviy faoliyat natijasi. Bu ko’rsatkich korxonaning moliyaviy mablag’lari ishtirokidagi jarayonlardan olgan daromadlari va sarflagan xarajatlari o’rtasidagm farq sifatida aniqlanadi.
Iqtisofiy inqirozning integractiyalashuvi sharoitida korxona moliyaviy faoliyaıining daromad moddalari ko’paydi. Yaqin yillargacha korxonalar moliyaviy daromadi asosan korxona mablag'1aridan foydalanganlik uchun to’lanadigan foizlardan iborat edi. Endi qimmatli qog'ozlar emissiyasi, oldi-sotdi jarayonlari, boshqa korxonani tashkil qilishda ulishli qatnashiga, renta, lizing, dividend, diskont kabi daromad moddalari korxona yalpi daromadining salmoqli utushini tashkil qilmoqda.
Korxonalaming moliyaviy faoliyat bo'yicha oladigan daromadlari asosan quyidagilardan tashkil topadi:
-respublikamiz hududida va uning tashqarisidagi boshqa korxonalar faoliyatiga ulush qo"shgan holda qatnashishdan olingan daromad, aksiya bo'yicha dividentlar va obligatsiyalar hamda korxonaga tegishli qimmatli qog"ozlar bo'yicha daromadlar;
-mol-mulkni uzoq muddatli ijaraga berishdan olingan daromadlar;
-valuta schyotlari, shuningdek chef el valutalaridagi operatsiyalar bo'yicha ijobiy kurs tafovutlari;
-sarflangan mablag’lami qayta baholashdan olingan daromadlar;
-yuqorida sanab o'tilgan moddalarga kiritilmagan, moliyaviy faoliyatdan olingan boshqa daromadlar.
Moliyaviy faoliyat turi bo'yicha qilinadigan xarajatlarga quyidagi moddalar kiritiladi.
-chet el valutasi bilan operatsiyalar bo'yicha salbiy kurs tafovutlari va zararlar; sarflangan (qimmatli qog'ozlarga, shuba korxonalarga va hokazolarga)
mablag’larni qayta baholashdan ko'rilgan zararlar;
-o'z qimmatli qog'ozlarini chiqarish va tarqatish bilan bog’ liq xarajatlar;
-moliyaviy faoliyat bo'yicha boshqa xarajatlar.
Umumxo’jalik faoliyatining moliyaviy natijalarini aniqlash uchun asosiy va moliyaviy faoliyat natijalari dan tashkil topadi. Asosiy faoliyat foydasi (zarari)ga moliyaviy faoliyatdan olingan foyda (zarar) summasi qo'shiladi va moliyaviy faoliyatning xarajatlari ayirib tashlanadi.
Umumxo’jalik faoliyati bo'yicha ko'riIgan moliyaviy natija ma’lum bo'lganidan so'ng soliq to’langungacha olingan foyda (zarar) aniqlanadi.
Soliq to’langungacha olingan foyda, korxonaning ishlab chiqarish va moliyaviy- xo jalik faoliyati natijasida ko'rilgan sof daromadining umumiy qiymatini ifodalaydi. Ushbu ko'rsatkichni hisoblashda, favqulodda vaziyatlardan olingan foyda yoki ho’rilgan zarar, hal qiluvchi o’rinn i eg•allaydi. I Jlar soliq to'langunga qadar foyda yoki zararlami hisoblab chiqishda hisobga olinadi.
Favqulodda holatlar bo'yicha foyda va zararlar - korxona xo’jalik faoliyatida juda ham kam sodir bo'ladigan, u uchun odatiy va korxonada qabul qilinadigan, boshqaruv qarorlami natijasida bog'liq bo'lmaydigan, foyda va zarardir.
Ushbu bo’limga tegishli modda bîr vaqtning o'zida, ham odatiy emaslilik, ham ko'zda tutilmaganlik, ham takrorlanmaslik kabi talablarga javob berishi kerak.
Shuningdek, korxona xo’jalik faoliyati davomida, faqat odatiy bo’lmagan yoki faqat ko'zda tutil magan moddalar ham yuzaga kelishi mumkin.
Xorij mamlakatlar tajribasida, favqulodda zararlarga jumladan quyidagilami kiritishadi.' tabiiy ofatlardan ko'rilgan yo’qotishlarni, urush, revolyutsiya kabi siyosiy o’zgarishlar tufayli ko’rilgan yo’qotishlami, qaralayotgan dav lat qonunchiligidagi o'zgarishlar natijasidagi yo'qotishlami, masalan, milliylashtirish yok i o'sha faoliyat turini man etish bo’yicha qarorlar qabul q ilinishi va hokazolar.
Yana shuni ta’kid lash joizki, tegishl i moddalami favqulodda foyda va zararlar, jumlasiga kiritish yoki kiritmasl ik masalalarini hal etilishiga, korxona joylashgan yeming tashqi muhiti katta ta'sir ko’rsatadi. Agar korxona, tez-tez va qattiq sovuq bo’lib turadigan joyda joy lashgan bo’Isa, unda hosilning sovuq urib ketishi natijasidagi yo'qotish lar, favqulodda zararlar jumlasiga kiritilmaydi, chunki ushbu modda «bir necha y il mobaynida takrorlanmasligi kerak» degan mezonga javob bermaydi.
Keltirilgan asos iy foyda turlari aniqlangandan so'ng, yakuniy jarayon, sof foyda (zarar)ni aniqlash hisoblanadi. Korxonaning sof foydasi taqsimlab bo’ lingandan so'ng, buxgalteriy a balansida. korxonaning taqsimlanmagan foydasi ko’rinishida ifodalanadi hamda soliq to'langungacha bo'1gan foyda bilan ^to'lan_R^an soliq va
to'1ovlar orasidagi farq si fatida aniqlanadi.
Bu ko'rsatkichni aniqlashda, daromaddan to'lanadigan soliq va boshqa to’Iov lar haqida hamda soliqqa tortiladigan foyda haq ida tushunchaga ega bo’ lish kerak.
Foydadan to'lanadigan soliq va boshqa to’lovlar O*zbekiston Rcspublikasi
«Soliq kodeksi» hamda boshqa shu kabi qonun va me*yoriy hujjatlarda belgilangan tartibda aniqlanadi va to*lanadi.
Soliqqa tortiladigan foyda esa, soliq to’langungacha bo’lgan foydadan shunisi bilan farq qiladiki. uni aniqlash uchun soliq to’langungacha bo’lgan koydaga Nizomning 1 -chi va 2-chi llovalarida keltirilgan tafovutlami, mos ravishda qo'shish yoki ayirish va qonunchilikka muvofiq, soliq bo’yicha imtiyozlarni chiqarib tashlash yo*Ii bilan aniqlanadi.

2.