N. Yu. Jo’ruyev

jîxatlari va tub farqlari
Ma'lumki, sobiq Ittifoq davrida jamlanma buxgalteriya va statistik hisobot tuzishda umumlashcirishning ikkita: fabrika-zavod va sofıaviy umumlashtirish usullaridan foydalanilgan.
Amaliyotda asosan fabrika-zavod usuli qo’llanilar edi. Iqtisodchi olim S.Shenkovning ta'kid lashicha, bunda «Sanoat birlashmalari hisoboti ishlab chiqarish su’yektlarî hisobotîni arifmetik tarzda jamlash, vazirliklar hisoboti esa bevosita vazirlikka qaraydigan ishlab chiqarish birlashmalari va korxonalari hisobotlarini arifmetik tarzda umumlashtirish yo’1 i bilan tuzilgan» .
Mazkur usulga ko'ra, ayrim ko’rsatkich lar jamlanma axborotlar bo'yicha o'rta
va nisbıy kattaliklami aniq lash orqali belgilangan. masal an, tovar mahsUlotining 1 so'miga nisbatan. xarajatlarga ko'ra o’rtacha daromad va shu kabi. Jamlanma tannar x ko'rsatkichlari sohaviy umumlashtirish usuli orqali hisoblangan.
Jamlanma hisobotning quyidagi turlari mavjud edi:
-ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi to’g’risidagi hisobot;
-ishlab chiqarilgan mahsulot si fati haqidagi hisobot;
-mehnat resurslar i to'g’risidagi hisobot;
-ishlab chiqarish vositalari harakati va ulardan foydalanish ^{to’g’risida}_s' hisobot;
-yangi texnikani joriy etishga oid hisobot;
-ishlab chiqarish xarajatlari va mahsulot tannar xiga oid hisobot.
Birlashmalar, bosh boshqarmalar va vazirliklarnîng hisobotlari ularga qarashlı birlaslııı4lılar va kornalar faoliyat ining umumiy natijalarini ifodalar edi. Hisobga olingan ko'rsatkiclılar tiziıııi bevosita xalq xo’jaligini yuksalashtirish bilan bog’I iq bo’lib, bosh va shuba korxonalari guruhining amaldagi moliyaviy fatıliyati natijalarini baholashga yo’naltirilmagan edi.
Jamlanma hisobotning kanıchiliklariga nafaqat hisobot shakllarining hajmi kattaligini, axbcrotlar texnologiyasining nomukamalligîni, balki unda ko'pgina ko'rsatkichlaming takrorlanishi kiritish mumkin.
Umumlashtirishning fabrika-zavod usuli qo’llanilganda, jamlanma hisobotning aksariyat ko'rsatkichlari alohida korxonalar hisobotlari ko’rsatkichlarining to'plamidan iborat bo"ladi.
Korxonalar o’rtasidagi muomalalami e'tiborga olmagan holda hisobotning bir turdagi ko'rsatkichlarini jamlanishi ikki xil hisob paydo bo’lishiga, xo'jalik
116
mablag’lari qiymatining, hisobot foydasi hajmining o ’sishiga olib kelar edi. Shu sababli jamlanma hisobotdan foydalanishda moliyaviy va mulkiy holatni, shuningdek, birlashma faoliyalining ama1 dagi samarasini baholab bo’lmas edi.
Mulkchilikning aksionerlik shakli va xususiy lashtirish, moliya bozorlarining shakllanishi korxonalaming bosh va shuba korxonalari guruhiga birlashishida muhim omil bo’Idi. B irlashish natijasida bir necha j amiyatlar Bosh va shuba korxonalari guruhlari - konsemlar, konsorsiuınlar, x olding kompaniyalari paydo bo’1gach,
«hisobot tuzishga nisbatan yang i. alohida shartlar qo’y ila boshlandi». Yangi tuzi ima hisoblangan bosh va shuba korxonalari guruhi hisobotini tuzishning nazariy va amaliy asoslarini qaratish dolzarb ahamiyat kasb etdi . Hisobotning ushbu turi umumlashtirilgan (buxgalteriya) hisoboÎ i deya yuritilib, ko’ p vaqtdan buyon g'arb olimlari tomonidan tadqiq kil inmoqda, ko'p jihatlar ishlab chiqilgan. qayd etilganidek, mamlakatimizdagi bi rlash malar va vazi rl ik larning jamlanma hisobotlari va hozirgi ma'nodagi konsol idatsiyalashgan hisobot bir-biridan farq qiladi. Ytmishda biming mamlakatimizda umuml ashtirish muammolari batafsil o’rganilmagan, zero bu hol mavjud tizimning iqtisodiy va siyosiy-huquq iy talablariga mos kelmas edi.
Shunday qilib, rejali iqtisodiyotga xos ho’lgan jamlanma hisobot bilan konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobot o’rtasidagi farq birinchidan, ularning maqsadli yo'naltirilishida bo’isa, ikkinchidan hisobotlami tuzish usullari va ko"rsatkichlar tarkibiga bog’ liq. O’xshash jihatlari shundaki, hisobotning har ikkala turi o'zaro bog’liq tashkilotlaming yaxlit hisoboiidir.