N. Yu. Jo’ruyev

natijalarini alohida mustaqil iqtisodiy birlik, konsem misolida ko*rsatish hisoblanadi. Ushbu maqsadya muvofiq konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobot tarkibi oddiy jamiyat hisobotiga muvofiq kelishi lozim. Shuning uchun u o'z ichiga quyidagilami oladi:

• 
  konsolidatsiyalashgan balans;
  
• 
  moliyaviy natijalar to’g'risidagi konsolidatsiyalashgan hisobot;
  
• 
  pul oqimlari to’g’risidagi konsolidatsiyalashgan hisobot; tushuntirish xati va
  

izohlar.
Konsolidatsiyalashgan moliyayiy hisobotning bunday tarkibi BHXSda ham bclgilab qo'yilgan. Shuni ta*kidlasfi joizki, umlashtirilgan moliyaviy hisobot tarkibi muayyan mamlakatlar hususiyatlaridan kelib chiqqan holda ajratilishi mumkin. Ńasalan, Germaniy ada AQShdan farqli o*laroq pul oqimlari to’g*risidagi konsol idatsiyalashgan hisobot asosiy tąrkibiy qism hisobłanmay di.
Respublik amizda konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotda moliyaviy hisobot shakłlarining barcha turlari to’łdiriladi.
Bosh va shuba korxonalari guruhi hisobotining tarkibi Ye vropa mamlakatlarida konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobot tuzishning umumiy qoidalarini aniqlaydigan YelHning 7-yo’riqnomasiga muvofiq, o'z ichiga buxgalteriya balansi, foyda va zararlar to’g’risidagi hisobotni oladi hamda konsern moliyav iy holati to’g’risidagi hisobot bilan to’Idiriladi. Bunda bosh korxona tashabbus tarzida pul oqimlari to’g’risidagi hisobołni qo'shimcha tuzishi, Shuningdek, konsem moliyaviy hisobotini o'zaro bog'hq lorxonalar boshqacuvi mhbariyatining ma'ruzasi bilan to'ldirilishi mumkin.
Konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotlami tuzishda birlashtirish ob'yektlari yoki birlashtirish doirasi ya’ni Bosh va shuba korxonalari guruhi hisobotiga kiritilishi lozim bo’lgan jamiyatlarni aniqlash ancha murakkab hisoblanadi.
Dastlab konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobot I 866-y ilda Cotton Oil Trust kompaniyasi tomonidan tayyorlangan edi. AQShdagi Price Waterhouse auditorlik firmasi vakili, ingl iż buxgalteri Artur Dikinson umumlashtirish muallifi hisoblanadi. U mazkur kompaniya bosh buxgalteri V.Filbert bilan birgalikda o’zaro hamkorlik qiluvchi kompaniyalar yaxlitligiga doir iqtisodiy nazariyadan foydalangan holda umumlashtirish tartibini ishlab chiqdi.
Yevropa mamlakatlarida umumlashtirish g'oyalari kechroq rivoj landi. Bu
borada Gollandiya ancha ilg'or bo’lib chiqdi Mueller So firmasining konsol idatsiyalashgan moliyaviy hisoboti haqidagi dastlabki ma' lumot 1926-yilda qayd etilgan.
Germaniyada 30-yillargacha konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobot deyarli qo’llanilmagan. Faqat 1965-yilga kelib, hisob yuritishda umumlashtirish majburiy deb e’lou qilindi. Ayni paytda u inglizcha-amcrikacha amaliyotdan farq q ilar edi va bu tafovut 1985 yilda YeIHning 7-sonli yo’riqnomasi bilan bartaraf etildi.
Fransiyada I 983-yilgacha umumlashtirish haqida maxsus qonun yo'q edi, shu tufayli konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobot ayrim hollarda tuzilar edi. B iroq iqtisodiy jarayonlar taqozosi bilan 1983-yilga kelib qifnmatli qog'ozlar birjasida ro'yxatdan barcha o'tgan kompaniyalaming 75%i ixtiyoriy ravishda umlashtirilgan moliyaviy hisobot tuzdi.
Yevropaning boshqa mamlakatlarida bu boradagi dastlabki ishlar 80-yillarda boshlangan.
Yaponiyada «Buxgalteriya hisoboti bo'yicha nizom» 1977-yilda Moliya vazirligi tomonidan chiqarilgan bo"lib, uning tamoyillari ingl iz-amerika maktabining ta’limotiga asoslangan. Korxonalarni samarali boshqarishda xalqaro tajtibani qo'llash zarurati umumlashtirish nazariyasini amaliyotga joriy etishni taqozo etdi. Shu maqsadda qator xalqaro tashkilotlar qoshida maxsus qo’mitalar tashkil elildi. Shulardan eng nufuzlisi BMT qoshida 1973-yildan buyon faoliyat yuritib kelayotgan Buxgalteriya hisobining xalqaro standartlari qo’mitasidir (IASC), dastlab unga 13 ta mamlakat: AqSh, Angliya, Germaniya, Fransiya kabi davlatlar a"zo bo’lib kirdilar. qo'mita ustavida uning vazifalari quyidagicha belgilangan:
moliyaviy hisobot tuzish va taqdim etishda qo’ llanilishi lozim bo'lgan buxgalteriya hisobining standartlarini shakllantirish va nashr etish, ularning butun dunyoda qabul q il inishini rag’batlantirish va joriy etilishini kuzatish:
moliyaviy hisobot tuzishga tegishli bo’lgan buxgalteriya hisobi yo"riqnomaları, standartlari va jarayonlarini takomillashtirish hamda uyg'unlashtirish.
Hozirgi kunga kelib, IASC 40dan ortiq standartlami ish lab chiqqan. Ushbu standartlar (BXXS) tavsiya xususiyatiga ega bo'lib, yuridik jihatdan ularga amal qilish majburiy emas.
70-yillarnin_s ’rtalarida qo"mita umumlashtirish jarayonini tadqîq etishga kirishdi. O'tgan davr mobaynida ushbu muammoga bag’ishlangan 5ta standartni e’lou qildi. Masal an, 14-standart “Segmentlar bo'yicha moliyaviy hisobot”, 27- standart “Konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobot va shuba korxonalariga investitsiyalar hisobini yuritish”, 21-standart “Chet el valutasini qayta hisoblash tu fay li vujudga kelgan o'zgarishlar hisobini yuritish”, 22-standart “Biznes
kombinatsiyalari hisobini yuritish” 25-standart “Investitsiyalar hisobini yuritish”, shuningdek, 28-standart “Uyushgan kompaniyalarda investitsiyalar hisobini yuritish”. Bu sohada Y evropa Hamjamiyati doirasida ham keng ko’ lamli ishlar olib borilmoqda 1983-y ilda mashhur yettinchi direktiva “Hisob yuritish va konsolidatsiyalashgan hisobot” qabul qilindi va u konsolidatsiyalashgan hisobot
tarixida muhim bosqich bo’lib goldi.
Hamjamiyat a'zolariga 1988-yilga kelib, hisob yuritish va hisobotga doir milliy qonunchilikka o’zgartirishlar kiritish, 1990-yilgacha esa, ushbu dîrektivani bajarish bo'yicha uslubiy va metodologik tavsiyalar ishlab chiqish vazifalari topshirildi.
Yettinchi direktiva amalda BXXSni sharhlaydi, konsolidatsiyalashgan hisobot tuzishga doir ko’plab masalalami tartibga soladi. Chunonchi, u konsolidatsiyalashgan hisobot tuzishning tamoy i Ilan va qo’llanilishi mumkin bo’lgan usullarini belgilaydi, uni tuzishga majbur jamiyatlari, umumlashtirilishi lozim bo’lgan yoki bo'lmagan jamiyatlarini aniqlaydi. Xususan Yettinchi direktvada konsolidatsiyalashgan hisobotning quyidagi tarkîbi ko'zda tutilgan: balans, moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot, tushuntirish xati, korxonanining moliyaviy holati to'g’risidagi hisobot va auditorlik xulosasi. Konsolidatsiyalashgan hisobot nashr etilishi talab qilinadi.
Asosiy jamiyat konsolidatsiyalashgan hisobotni tuzîshga, Yeainchi direktivaga ko'ra, quyidagi hollarda majburdir:
-u ovoz berish huquqiga ega aksiyalarning yoki boshqa jamiyat kapitalining
katta qismiga ega bo*Isa;
-rahbariyatning, boshqaruvning yoki taRish komissiyasining asosiy qismini tayinlash va chaqirib olish huquqiga ega bo'lsa ta ayni paytda ushbu jamiyat ta*sischisi bo'Isa;
-boshqa jamiyatga uning ta“sis fru atlariga yoki maxsus shartnomalarga muvofiq hal qiluvchi ta'sir ko’rsatish huquqiga ega bo’Isa;
-biror jamiyatning ta*sischisi bo'lgan holda boshqa ta’sischilar bilan kelishib,
muayyan qarorlami qabul qilishda ovozlaming aksariyatiga ega bo*Isa.

2. Konsolidatsiyalasbga n moliyaviy hisobot vu jamlanma hisobotning u mu mi y