N xojiyeva, B. Sharipov, sh. Muxsinov

Konstruksiyalawdı basqarıw
Lermantning ataqlı nızamında aytılınıwına qaraǵanda : “Qalelegen texnikalıq shınıǵıwalanı, jetkiliklishe pul hám waqıt penen sheshiw múmkin”, Lermant baqlawı boyınsha : “Sizge hesh qashan yamasa pul yamasa waqıt jetiwmaydi”. Lerman baqlawı nátiyjeleri boyınsha kelip shıqqan shınıǵıwalalardi sheshiwde jaybar usılı kelip shıqqan. Bul metodikadıń túrli hil iskerlik tarawlarında isletiliwi onıń natiyjelilililigidan habar beredi. Eger siz menedjerdan onıń jaybarınıń tiykarǵı waziypası neden ibarat ekenligi so'rasangiz al: “Islerdiń atqarılıwı taminlash” dep juwap beredi. Eger tájiriybelilew menedjerga bul sorawdı beretuǵın bolsaq, biz ya'nada tolıqlaw juwap alıwımız múmkin: “Islerdiń texnikalıq tapsırma tiykarında hám waqtında atqarılıwın támiyinlew” dep juwap beredi. Tiykarınan bul úsh jaǵday : waqıt, byudjet hám jumıs sapası jaybar hám konstruksiyalaw basqarıwshısınıń turaqlı qadaǵalawında baladı. Alardı sonıń menen birge jaybar hám konstruksiyalawǵa júkletiletuǵın tiykarǵı sheklewler dep tariflash múmkin. Jaybar hám konstruksiyalaw basqarıwı dep, maksimal múmkinshiliklerden paydalaib, sheklengen aqshalar hám waqıt ishinde hám de sonıń menen birge, aqırǵı nátiyjelerdiń sapası itibarǵa alınıp basqarıw túsiniledi.
Otız jıldan artıqdirki, konstruksiyalawdı basqarıw texnologiyasın qollawda, konstruksiyalar basqarıwshılarına járdem retinde bir qansha usıl hám qurallar islep shıǵılǵan. Úsh tiykarǵı sheklewlerden eń qiyiti berilgen jaybar nátiyjelerin baqlaw bolıp tabıladı. Shınıǵıwala sonnan ibarat, tapsırmanı baqlaw hám qáliplestiriw júdá qıyın. Bul sıyaqlı shınıǵıwalalardi sheshiwde islerdiń sapasın basqarıw usılınan paydalanıladı.
Jaybar hám konstruksiyalawdı basqarıw usılları tarmaqtı jaybarlawda, AQSHda 50-jıllardıń aqırında islep shıǵılǵan. 1956 -jılda “Dyupon” firmasınan Uniyac mashinasınıń esaplaw múmkinshiliklerin úyreneyotib, al “Remington Rend” firması kapital qurılıstı jaybarlaw bóliminden D. Kelli menen birlesedi. Alar “Dyupon” firması zavodların rawajlandırıw jumısları grafikların EHM jardeminde ámelge asırıwmoqchi bolǵan. Aldın al Uolker-Kenni usılı dep at aldı hám keyinirek, al Kritik Jol Metodı - KYP dep at aldı. Parallel hám mustqali túrde AQSH dıń teńiz kúshlerinde PERT programmalardı bahalaw hám analiz qılıw sisteması islep shıǵıldı. Bul usıl “Loxid” korporatsiyasi hám “Buz Aleend end Gemilton” konsalting firmaları tárepinen “Polaris” raketa sistemasın islep shıǵıw jaybarında isletilingen, qaysıki 3800 dane tiykarǵı podryadchik hám 60 mıń den artıq ámellerden sho'lkemlesken. PERT metodınıń qollanılıwı programma administraciyaına, anıq waqıt waqtında ne jumıs qılıw kerek, jáne onı kim qılıw kerek hám sonıń menen birge bo'lek jaryonlarning waqtında atqarılıwın boljawǵa járdem berdi. Programma jollaması sonshalıq áwmetli boldıqı, jaybardı jaybarlastırılǵanınan 2 jıl aldın tamamlawǵa tabıs boldı. Iri o'ndiriwshi korporatsiyalar sal sıyaqlı basqarıw metodların islep shıǵarıwdı modernizaciyalaw hám jańa o'nimlerdi islep chiqrishda áskerler menen bir waqıtta qollawdı. Jaybarlaw metodikasın qollaw keń qamrovda qurılısda isletildi. Mısal ushın, Nyufaullenddagi Cherchil dáryasındaǵı gidroelektr stansiyası qurılısı. Jaybardıń qurılısı 950 mln dollardı quradı. Gidro elektrostansiyasi 1967-jıldan 1976 -yigacha qurılǵan Bul jaybar 100 den artıq qurılıs kontraktlarini muajassam etken, sonı takidlash kerek alardıń geyparaları 76 mln dollardı quraǵan. 1974-jılda jaybar rejeden 18 ay ilgerilep ketken hám ǵárejetler sızıǵınan shıǵıp ketpegen. Jaybar buyırtpashısı Cherchill Falls Labrador Corp bolıp, jaybardı islep shıǵıw hám basqarıwǵa Acress Canadian Betchel firmasın yollagan.
Birinshi bolıp iri kompaniyalar programmalıq támiynattı o'zleriniń jaybarlirini qollap-quwatlaw ushın o'ndirisken, biraq keyinirek jaybarlardı basqarıw sistemaları programmalıq támiynatlar bazarında payda boldı. Jaybarlaw tiykarındaǵı sistemalar Úlken kúshli kompyuterler hám mini-EHM tarmaqları ushın yartilgan.
Bul klassdagi tiykarǵı ko'rsetkishler joqarı muǵdardaǵı kúshlanganlik hám quramalı tarmaq jaybarlawlar konstruksiyalardı jetkilikli detallarda suwretlay alıwlıq qábileti boyınsha bahalanǵan. Bul sistemalar Tarmaq jaybarlaw menen jaqsı tanıs bolǵan hám spesifik terminlerdi jaqsı tushungan, úlken jaybarlardı ámelge asıra alatuǵın júdá professional menedjerlar ushın mo'lsherlengen. Qaǵıyda boyınsha, konstruksiyalardı islep shıǵıw hám konstruksiyalawdı basqarıw boyınsha konsultatisyalar konsalting firmaları tárepinen ámelge asıriladı.
Áyne waqıtta AQSHda konstruksiyalardı basqarıw sistemalar turmıs iskerliginiń kóp bo'leginde isletiw ádeti payda bolǵan. Sonıń menen birge jaybarlawtırılatuǵın konstruksiyalardıń júdá kóbisi onsha kata bolmaǵan konstruksiyalardan sho'lkemlesken. Hár kúnlik InfoWorld tárepinen úyrenilinip shıǵılǵan maǵlıwmatlarǵa ko're, xalıqtıń ellik procenti 500-1000 dan sho'lkemlesken jobalardı qollap quwatlaytuǵın sistemalar hám tek ǵana 20% paydalanıwshılar jumısları sanı 1000 dan artıqmashlıǵın úyrenip shıǵıwǵan. Resurslarǵa keletuǵın bolsaq, 38% paydalanıwshılar 50-100 túrdegi resursların jaybar shegarasıdaboshqarish múmkinshiligi bo'lar eken, tek ǵana 28% paydalanıwshılargina 100 den artıq resursların basqarıw talap etiledi. Tuwrısıda, konstruksiya menedjmenti paydalanıwshıları artıp barıwı menen, basqarıw usıllarınıń túrleri de ko'beyip baradı. Batıs kompyuter jurnalları konstruksiyalardı basqarıw sistemaların basqarıw haqqında maqalarlni turaqlı baspadan shıǵarıwıp atır, hám sonıń menen birge Basqarıw jo'nelislerde hár qıylı rejalshtirish máselelerin sheshiw hám tarmaq jaybarlawdı analiz qılıw boyınsha maqalalar baspadan shıǵarıwıp atır.