N xojiyeva, B. Sharipov, sh. Muxsinov

§ 2. 2. Programmalıq támiynattı konstruksiyalaw menen baylanıslı wazıypalar

Programmalıq támiynattı konstruksiyalawdıń baslanǵısh basqıshlarında bul processni islenbe sapası hám miynet sarpın anıqlawshı Principial sheshimler qabıl etiliwi múmkin:

- dasturiy támiynat arxitekturasın tańlaw ;
- foydalanish interfeysi tipi hám hújjetalr menen islew texnologiyasın tańlaw ;
- ishlanmaga jantasıwdı (strukturanı yamasa obektti) tańlaw ;
- dasturlash tili hám ortalıǵın tańlaw
Bul sheshimler ne konstruksiyalawın qanday xarakteristikalarǵa iye, qanday qurallar menen atqarılıwın anıqlaydı. Programmalıq támiynat arxitekturasın tańlaw. Programmalıq támiynat arxitekturası dep onı dúziwdiń bazalıq konsepsiyaları kompleksine aytıladı. Programmalıq támiynat arxitekturası sheshilip atırǵan máseleler quramalılıǵı, islenip atırǵan programmalıq támiynat universallıq dárejesi jáne onıń qandayda -bir nusqası menen bir waqıtta islenip atırǵan paydalanıwshılar sanı menen anıqlanadı.
- bir paydalanıwshılı arxitektura programmalıq támiynat personal kompyuterde islep atirǵan bir paydalanıwshına mo'lsherlengen;
- ko'p paydalanıwshılı arxitektura lokal yamasa global tarmaqta islewge mo'lsherlengen.
Bunnan tısqarı bir paydalanıwshılı arxitektura sheńberinde
- dasturlar;
- dastur paketleri;
- dasturiy kompleksler;
- dasturiy sistemalar.
Kóp paydalanıwshılı arxitektura «mijoz-server» Principi boyınsha dúzilgen sistemalardı ámelge asıradı. Programma dep kompyuterge jiberilgen konkret máseleni sheshiw ushın orınlaw zárúr bolǵan ámeller izbe-izligin anıq xarakteristikalaytuǵın ko'rsetpeler kompleksine aytıladı. Dúzılıwlı jantasıwda qoyılǵan máseleni sheshiw processinde bir-birin shaqırıwshı ishki programmalar iyerarxiyasidan obektli jantasıwda - orınlaw ushın arnawlı klasslar islep shıǵılǵan bir-biri menen xabar almasinuvchi obektler kompleksi. Programma bul halda bólim programmalar standart kitapxanaları paydalanatuǵın bo'lek kompilisiyalanuvchi programmalıq birlikten ibarat bolıp, ádetde ozıniń kitapxanaların tashkil etpeydi. Bul arxitekturanıń onsha úlken bolmaǵan máselelerdi sheshiwde paydalaniletuǵın eń ápiwayı túri.
Programmalar paketleri qandayda bir ámeliy tarawdıń máselelerdi sheshetuǵın programmalar kompleksi. Mısalı, grafik programmalar paketi, matematikalıq programmalar paketi. Bunday paket programmalar óz-ara málim ámeliy tarawǵa tiyisliligi menen baylanısqan. Programmalar paketleri hár biri ózi zárúr maǵlıwmatlar hám nátiyjelerdi shıǵaratuǵın bo'lek programmalar kompleksin ámelge asıradı. Alar - programmalar kitapxanası bolıp tabıladı.
Programmalıq kompleksler bir ámeliy tarawdıń quramalı máselelerdi qandayda bir klasın sheshiwdi birgelikte támiyinleytuǵın programmalar kompleksinen ibarat. Bunday máselelerdi sheshiw ushın komplekstiń programmaların shaqırıp bir neshe bólim- máselelerdi sheshiw zárúrshiligi payda baladı. Programmalar hám programmalıq kompleksti tańlaw arnawlı programma - quramalı bolmaǵan interfeysin támiyinleytuǵın hám qandayda bir maǵlıwmatlı informaciyanı beriwi múmkin bolǵan dispetcher atqaradı. Programmalar paketinen programmalıq kompleksler menen parıq etetuǵın bir neshe programma izbe-ız yamasa siklik túrde bir máseleni sheshiw ushın shaqırılıwı múmkin, sanday eken, bir paydalanıwshı konstruksiyası sheńberinde berilgen maǵlıwmatlar hám shaqırıwlar nátiyjelerin saqlaw maqsetke muwapıq. Bul halda programmalar bo'lek yamasa birgelikte kompilinerlanuvchi programmalıq birlikler sıyaqlı ámelge asıriladı, berilgen maǵlıwmatlar bolsa operativ yadta yamasa fayllarda saqlanadı.
Programmalıq komplekslerden ayrıqsha programmalıq sistemaǵa kiretuǵın programmalar ulıwma maǵlıwmatlar arqalı óz-ara tásirde baladı. Programmalıq sistemalar ádetde rawajlanǵan hám ishki interfeyslerge iye, bul bolsa alardı puqta konsrtuksiyalashni talap etedi. Kóp
paydalanıwshılı programmalıq sistemalar ádetdegi programmalıq sistemalardan ayrıqsha programmalıq támiynat bo'lek komponentler óz-ara tásirin sho'lkemlestiriwi kerek, bul bolsa onı islep shıǵıwdı jáne de qıyınlastıradı. Bunday programmalıq támiynattı islep shıǵıw ushın arnawlı texnologiyalar yamasa platformalar isletiledi. Tórtew paydalanıw interfeysler túrleri parıq etedi:
- primitiv - jumıstıń birden-bir ssenariysini, mısalı, maǵlıwmatlardı kirgiziw - qayta islew - nátiyjelerdi shıǵarıwdı ámelge asıradı ;
- menyu - ámelleri iyerarxik strukturalarǵa qáliplesken jumıstıń ssenariylari kompleksin, mısalı, «qo'yish», «faylni qoyıw», «simvolni qoyıw» hám t. b. lardı atqaradı ;
- erkin novigasiyali - iyerarxiya dárejelerine baylanıspaǵan hám jumıstıń konkret qádeminde múmkin bolǵan ámeller kompleksin anıqlawdı názerde tutatuǵın ssenariylar kompleksin ámelge asıradı, bul formanıń interfeysleri tiykarınan Windows
- ilovalardan paydalanadı ;
- to'g'ridan-tuwrı manipulasiyalash - obektler ústindegi ámellerde usınıs etilgen ssenariylar kompleksin atqaradı, tiykarǵı ámeller tıshqansha menen obektler piktogrammalarini qo'zǵaw menen ámelge asıriladı, bul formalı erkin novigasiyali interfeyske alternativ bolıp Windows operasion sisteması ozıniń interfeysinde ámelge asırılǵan.
Paydalanıwshı interfeys tipi islenbediń quramalılıǵı hám miynet sarpın belgileydi. Programmalıq támiynattı islep shıǵıwdıń obektli -jo'neltirilgen vizual ortalıqları programmalastırıwǵa hádiyselik jantasıwdan paydalanadı hám erkin novigasiyali interfeyslerdi jaratılıwma mo'lsherlengen bolıp, bunday interfeyslerdi islep shıǵıw miynet sarpın saldamlı kemeytirdi hám tuwrıdan-tuwrı manipulyasiyalash interfeyslerdi ámelge asırıwdı ápiwayılashtirdi. Interfeys túrin tańlaw hújjetler menen islew texnologiyaların tańlawdı óz ishine aladı. Eki texnologiya ámeldegi:
- bir hújjetli, al bir hújjet interfeys (SDI - Single Document Interface) ni názerde tutadı ;
- ko'p hújjetli, al kóp hújjetli interfeys (MDI - Multiple Document Interface) ni názerde tutadı.
Kóp hújjetli texnologiya programmalıq támiynatı bir neshe hújjetler menen bir waqıtta islegende, mısalı, bir neshe tekst yamasa bir neshe suwretler menen islegende paydalanıladı. Bir hújjetli - eger bir neshe hújjetler menen bir waqıtta islew zárúrshiligi bolmasa, házirgi kitapxanalardan paydalanıp kóp hújjetli interfeyslerdi isletiw miynet sarpı birinshisine qaraǵanda 3-5% joqarı.
Eger erkin sortıgasiyali yamasa tuwrıdan-tuwrı manipulyasiyali interfeys saylanǵan bolsa, al halda hádiyselik programmalastırıw hám obektli jantasıwdan paydalanıladı, sebebi zamanago'y vizual programmalastırıw ortalıqları hám alarǵa uqsawlar kitapxana klassları obektleri ko'rinisinde interfeys komponentlerdi usınıs etedi. Bunda predmet tarawdıń quramalılıǵına baylanıslı halda programmalıq támiynat obektlerden paydalanıw arqalı yamasa sap prosedurali túrde ámelge asırılıwı múmkin. Primitiv interfeys hám menyu tipidagi interfeys strukturalı obektli jantasıwlar menen muwapıqlasadı. Sal sebepli jantasıwdı tańlaw qosımsha informaciyadan paydalanıw menen ámelge asadı. Programmalastırıw tillerin to'mendegi gruppalarǵa ajıratıw múmkin:
- yuqori dárejeli universal tiller;
- dasturiy támiynat o'ndiriwshisin arnawlı tilleri;
- foydalanuvchining arnawlı tilleri;
- quyi dárejeli tiller.
Sahraurlash ortalıǵı dep, programmalardı jazıw hám saqlaw procesin ápiwayılashtiradigan kompilyatorga ishki qurılǵan arnawlı tekst redaktorı, ońlawshı, maǵlıwmatlar sisteması hám basqa programmalardı óz ishine alǵan programmalıq komplekske aytıladı. vizual programmalastırıw ortalıqlarında programmist komponentler arnawlı kitapxanalarınan birpara kodlar programmasına vizual jalǵanıw múmkinshiligine iye baladı, bul bolsa obektli jo'neltirilgen programmalastırıw rawajlanıwı sebepli júz boldı. Konstruktsiyalash qálegen texnologiyanıń real qollaw barlıq urıs qatnasıwshısıları ámel qılıw kerek bolǵan programma standartlardı qáliplestiriw yamasa tańlawdı talap etedi:
- konstruktsiyalash standartı ;
- konstruktsiya hújjetti rásmiylestiriw standartı ;
- foydalanuvchi interfeysi standartı.
Konstruktsiyalash standartı to'mendegilerdi anıqlawı kerek:
- konstruktsiyalash hár bir basqıshında zárúr modeller kompleksi hám alardı detallashtirish dárejesi;
- diagrammalarda konstruktsiya sheshimlerdi atap ko'rsetiw qaǵıydaların, sanday-aq atamalar boyınsha obektlerdi ataw hám shártnamalar qaǵıydaları, barlıq obektler ushın atributlar kompleksi hám alardı hár bir basqıshında toltırıw qaǵıydaları, obektler forması hám o'lshemlerge talaplar kiritilgen diagrammalardı rásmiylestiriw qaǵıydaları ;
- operasion sistema hám paydalanılıp atırǵan CASE - qurallardı sazlawdı óz ishine alǵan o'ndiriwshiler jumıs jayları konfigurasiyalariga talaplar ;
- konstruktsiya ústinde birgelikte islewdi támiyinlew mexanizmi, sanday-aq konstruktsiya bólim sistemaların integrasiyasi hám konstruktsiya sheshimlerdi qarama- qarsılıqqa analiz etiw qaǵıydaları.
Konstruktsiyalash hújjetlerin rásmiylashtrish standartına :
- har bir basqıshda hújjetler komplektligi, quramı hám dúzilisi;
- uning mazmunı hám rásmiylestiriliwine talaplar ;
- hujjatni tayarlaw, qaray shıǵıw, keliwtiriw hám tastıyıqlaw qaǵıydaları. Paydalanıwshı interfeysi standartı :
- ekranlarini (shriftler hám reńler), áynekler quramı, jaylasıwı hám basqarıw elementlerin rásmiylestiriw qaǵıydaları ;
- yordamchi tekstlerdi rásmiylestiriw qaǵıydaları ;
- standart xabarlar dizimi;
- foydalanuvchi reaksiyasın qayta islew qaǵıydaların anıqlawı kerek.
Barlıq joqarıda keltirilgen konstruktsiyaviy sheshimler islenbesi miynet sarpı hám quramalılıǵına saldamlı tásir ko'rsetedi. Alardı qabıl etkenden sońǵına konstruktsiyalanaayotgan programmalıq támiynattıń talaplar analizine hám ayriqsha qásiyetlerin islep shıǵıwǵa o'tiw kerek.
Házirde mámleket hákimiyatı hám basqarıwı sho'lkemleri programmalıq o'nimlerdiń aktiv qarıydarsı esaplanadı. Keyingi waqıtta mámleketimizde ministrlik hám keńseler, xojalıq birlespeleri, iri kárxanalardıń ǵárejet smetasi hám rejelerinde
islep shıǵarıw processlerin avtomatlastırıw, informaciya sistemaları hám resurslarini jaratıw, programmalıq o'nimler hám de ınteraktiv mámleket xızmetlerin engiziwge qaratılǵan ǵárejetlerdi názerde tutıw maydanınan tiyisli jumıslar alıp barılmaqta.