N. X. Ermatov, D. G‘. Azizova, N. M. Avlayarova, B. Yu. Nomozov, R. S. Bekjonov, A. I. Abdiraz а kov, M. X. Ashurov

III.4
–
rasm. Dina 
–
 Stark 
apparati: 
1 
–
 shisha kolba; 2 
–
 ulagich 
naycha;3 
–
 muzlatgich; 
4 
–
 qopqon-qabulqilgich
 
L
F
C




---

32 
 
III.3. 
Quduq mahsulotini o‘lchashning zamonaviy usullari
 
Modda sarfi va miqdorini 
o‘lchash. Asosiy ma’lumotlar
. 
Ishlab  chiqarilayotgan  mahsulot  sifatini  va  TJABT  samaradorligini  oshirish 
zarurligi turli moddalar sarfi va miqdorini aniq o‘lchash masalalarini muvaffaqiyatli 
hal  etishni  taqozo  etadi.  Sanoatda  sarf  o‘lchash 
tiziml
arining  qo‘llanishi 
sarflanayotgan  energiya  el
tuvchilarini  (suv,  gaz,  bug‘,  yonilg‘i)  hisobga  olish  va 
nazorat qilish bo‘yicha ko‘pgina texnik masalalarning hal qilinishini soddalashtiradi, 
jarayonning eng maqbul rejimini ishlab chiqarishning aniq shart-
sharoitlariga bog‘liq 
holda tez aniqlashga imkon beradi. 
Mahsulotni  hisobga  olish  jarayonlarida  moddalarning  sarfi  va  miqdorini 
o‘lchash vositalariga juda yuqori aniqlik ji
hatid
an katta talablar qo‘yiladi.
 
Sarf  o‘lchash  uchun  ishlatiladigan  asboblar 
sarf  o‘lchagichlar
  deb  ataladi. 
Moddaning  berilgan  kan
al  kesimi  orqali  vaqt  birligi  ichida  o‘tgan  miqdori 
modda 
sarfi
 
deyiladi. Sarf o‘lchaydigan asboblar oniy sarfni o‘lchaydi va texnologik rejimlar 
(ayniqsa  uzluksiz  jarayonlarda)  ishining  barqarorligini  nazorat  qilishga,  texnologik 
jarayonning o‘ti
shini  har bir onda avtomatik  ravishda  rostlashga  va  rejimni berilgan 
yo‘nalishda sozlashga imkon beradi.
 
Moddaning hajmiy sarfi 
l/s, m
3
/s, m
3
/soat
, massa sarfi esa 
kg/s, kg/soat, t/soat
 
va hokazolarda o‘lchanadi. Asboblar hisoblagichlar (integratorlar) bilan ta’min
lanishi 
mumkin, unda bu asboblar 
hisoblagichli sarf o‘lchagichlar
 deyiladi. 
Modda  miqdorini  o‘lchaydigan  asboblar 
hisoblagichlar
  deb  ataladi. 
Hisoblagichlar o‘zlaridan o‘tgan modda miqdorini istalgan vaqt (sutka, oy va hokazo) 
mobaynida  o‘lchaydi.  Uning  miqdori  hisoblagich  ko‘rsatkichlari  farqi  bilan 
aniqlanadi.  Modda  miqdori  hajmiy  (
litr,  m
3
)  yoki  massa  (
kg,  t
)  birliklarida 
ifodalanadi.  Hisoblagichlar  bevosita  o‘lchash  asboblari  bo‘lib,  ularning  shkalasi 
bo‘yicha olingan ko‘rsatkichlar qo‘shimcha hisoblash
ni talab qilmaydi. 
Sanoatda  keng  tarqalgan  sarf  va  miqdor  o‘lchagichlar  ishlash  prinsipi  va 
tuzil
ishlariga ko‘ra bir qancha guruxlarga bo‘linadi.
 
Ishlab chiqarishda suyuqlik, bug‘ 
va gazlarning sarfini o‘lchaydigan asboblarning quyidagi turlaridan foydalan
iladi: 

---

33 
 
1)  bosim  farqi  o‘zgaruvchan  sarf  o‘lchagichlar;  2)  bosim  farqi  o‘zgarmas  sarf 
o‘lchagichlar;  3)  tezlik  bosimi  sarf  o‘lchagichlari;  4)  o‘zgaruvchan  sathli  sarf 
o‘lchagichlar;  5)  induksion  sarf  o‘lchagichlar;  6)  ultratovushli  sarf  o‘lchagichlar; 
     
7) kalorimetrik (issiqlik) sarf o‘lchagichlar; 8) ionli sarf o‘lchagichlar.
 
O‘lchanayotgan  moddaning  turiga  ko‘ra
 
sarf  o‘lchagichlar  suv,  mazut
, 
bug‘, 
gaz va hokazolar sarfini o‘lchagichlarga bo‘linadi.
 
Suyuqlik va gazlarning miqdorini o‘lchaydigan hisobla
gichlar quyidagi asosiy 
gurux
larga bo‘linadi:
 
1) hajm hisoblagichlari; 2) tezlik hisoblagichlari; 3) vazn hisoblagichlari. 
Quyida  texnologik  jarayonlarni  nazorat  qilishda  keng  tarqalgan  usullar  va 
asboblar ko‘rib chiqilgan.
 
Sarf  o'lchash  usuli
. 
Sanoatdagi  suyuq  va  gaz  sarfini  o'lchash  uchun 
mo'ljallangan  qurilmalar  (sarf  o'lchagichlari)  o'lchash  usullari  va  dizayndagi 
farqlanadi. Muayyan turdagi asbobdan foydalanish texnologik talablarga, o'lchangan 
moddaning  tabiatiga  va  iqtisodiy  maqsadga  muvofiqligiga  bog'liq.  O'lchov  usuli 
bo'yicha  neft  sanoatida  eng  keng  tarqalgan  sarf  o'lchagichlari  quyidagi  sinflarga 
bo'linishi mumkin: 
hajmi
; 
ommaviy
. 
Birinchi sinf o'lchagichlar quyidagilarni o'z ichiga oladi: 
1) o'zgaruvchan bosim farqi; 
2) turbinali (qanotsimon taxometrik); 
3) elektromagnit (induksion); 
4) ultratovush; 
5) gidrodinamik; 
6) yadro-magnit aks sado; 
7) ionlanish; 
8) issiqlik; 
9) turli sarf belgilarini yaratish. 
Ikkinchi sinf o'lchagichlar quyidagilarni o'z ichiga oladi: 
1) koriolis va giroskopik; 
2) turbinali; 

---

34 
 
3) turboporshenli.