Н урбонова. Тошкент: Янги аср авлоди, 2014. 164 б


bet18/99
Sana12.06.2022
Hajmi
#660253
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   ...   99
Bog'liq
Қурбонова Н Чоризмнинг Туркистондаги аграр сиёсати ва унга қарши

цочиб,
ма^аллий а^оли ерларини мусодара ^илиш билан 
бирга, улкада анъанавий булиб долган ози^-ов^ат экинла- 
ридан шоли, 
оц
жухори ва мошнинг экин майдонини ^ис- 
^артириб, уларнинг урнига пахта экишни жорий этди. М а­
салан, Фаргона вилоятида 6onioipiH экинларнинг урнига 
пахта экиладиган майдонлар 1885 йилда 14 фоизга, 1915 
йилда 44 фоизга ошди1. Натижада, улкадаги сугориладиган 
ерларнинг 20 фоизидан ортшфопши пахта экинлари эгал- 
лаган эди. X IX асрнинг охирида Фаргона вилоятида бун­
дай курсаткич 50-90 фоизга етди2.
Пахта ва пилла етиштириш купайгани сари уларни бир- 
ламчи 
1
$айта ишлашга ихтисослаштирилган корхоналар э$ам 
купайиб борди. К^ишло
1
$ хужалик хом ашёсини ^амда бойца 
ма^сулотларни Россияга етказиш ма^садида, биринчи нав- 
батда, ^арбий манфаатларни кузлаб (айни^са, Андижон 
щЬголонидан кейин), Фаргона водийсига 1900-1912 йилларда 
темир йул утказилди (Уш ва Жалолободгача). Биро^ Фар­
гона вилоятига бундан анча олдинро^ метрополиядан дон, 
газлама, темир буюмлари келтириш купайиши муносабати 
билан ози^-ов^атларнинг чакана нархлари ^амда пахта со- 
лиги тобора ошиб борганини ^айд этиш лозим. Бу борада 
пахта етиштириш учун сарфланадиган ме^натни бугдой 
етиштириш учун сарфланадиган ме^нат билан солиштириш 
уртада катта фар^ борлигини я^^ол тасди^аса-да, Россия- 
дан келтирилаётган бугдойнинг 1 пуди пахтанинг нархидан 
1,5-2 рублгагина арзонро^ булган3. Де^онларнинг хужалик- 
лари щцирозли а^волга тушаётганини билган з^олда мус­
тамлакачи боицарув идоралари, россиялик тадбиркор- 
лар ва империя банклари Туркистонда ози^-ов^ат ва бонща
1 Социально-экономическое и политическое положение Узбекис­
тана накануне Октября. - Ташкент: Фан, 1973. -С .3 0 .
2 Аминов А.М. Экономическое развитие Средней Азии (колони­
альный период). - Ташкент: Госиздат УзССР, 1959. - С.131.
3 Социально-экономическое и политическое положение Узбекис­
тана накануне Октября. -Ташкент: Фан, 1973. - С.30.
61


анъанавий экинлар майдонини ^ис^артириш ^исобига пах­
тачилик учун купро
1
$ ер ажратишга интилишган. Дар^а^и- 
1
$ат, X IX асрнинг охирида бошофга экинлар 803206 десяти- 
нани эгаллаган булса, 1916 йилга келиб уларнинг майдони 
378090 десятинага тент булган1. Жумладан, Фаргона водий­
сида пахтачилик майдони 60 фоизга ортди.
Натижада, пахтачилик эгаллаган ерларнинг майдони 1860 
йилларнинг охиридаги салкам 170 минг десятинадан 1916 
йилда 680811 десятинага к^ай ди . Россиянинг протектора­
та остида булган Бухоро амирлиги ва Хива хонлигида пах­
тачилик шу йилда 146 минг десятинани эгаллаган эди2. Та- 
биийки, улкада етиштирилаётган ва Россияга ташиб кети- 
лаётган пахтанинг з^ажми ^ам 28 баробар ошди ва 20 млн. 
пудни ташкил ^илди3. 1869 йилда Россиянинг пахта толаси- 
га э^тиёжини М арказий Осиёдан олиб кетилган пахта 
^арийб 7 фоизини ^оплаган булса, 1915 йилда бу курсаткич 
80 фоизни ташкил этди4. Шу туфайли Россия пахта масала- 
сида анча му ставил булиб ^олди. Бундай ^олатнинг 
дсщ оя
учун энг огир о^ибати - кам ер эгаларининг ва еридан ма^- 
рум булганларнинг сони ш цоятда купайганлиги булди. 
Фаргона водийсида бу жараён X IX асрнинг 80-йилларида 
бошланган булса-да, Туркистон генерал-губернаторининг 
девони дездонларнинг а^волига эътибор бериб, 1908 йил 1 
декабрда Фаргона вилояти з^арбий губернаторига йуллаган 
хатида ^уйидагиларни ёзган: «Улка бош бопщармасига ке­
лаётган маълумотларга кура, Туркистон утро^ ^ишло^ туб 
(матнда - «туземного» дейилган) а^олиси йилдан-йилга ер- 
сизликдан тобора 
1
^атти
1
фо^ норози булмовда. Буни рас-
1 Авазова К.Ш. Развитие банков и фирм в Туркестане во второй 
половине X IX -начале X X вв. Автореф. дисс.... канд. ист.наук. -Таш ­
кент, 1997.- С . 13.
2 Демидов А.П. Экономические очерки хлопководства, хлопковой 
торговли и промышленности Туркестана.^- М.: 1926. - С.43.
3 Уша асар.
4 Бюллетень Центрального хлопкового комитета за 1915 год. - М.:
1916.- С . 257.
62
(


мий манбалар з^ам тасдшугамоБузд. Ер-соли^ комиссарлари 
Фаргона вилоятининг айрим худудларидаги БуиплоБугарда 
ерсизларнинг салмоги а^олининг 50 фоизигача етганини 
билдиришмо^да. Х^озирнинг узидаё^ ер тан^ислигининг 
о^ибатини бартараф 
б
^
илиш
йулини топиш зарурлигини тан 
олган з^олда, улканинг бош бошлиги сизга топширилган 
вилоятнинг БуштоБугарида ерсиз де^^онларнинг сонини жуда 
з^а^оний аниБугаш ва курилиши лозим булган чоралар юза- 
сидан таклифлар билдириш ^ахуща топшири^ беради»1. Шу 
топшири^ни бажариш мобайнида биргина Андижон уезди­
нинг волостларида ерсиз дездон оилаларнинг сони ^уйида- 
гича булгани аниБуганди: Бали^чи - 474 оила; Х^акан - 606; 
Олтинкул - 317; Ёрбоши - 513; Избоскан - 400; З^авдулобод
- 783; Норин - 312; Бозор^ургон - 111; 
Т^цок
БупплоБ^ -
1387; Мойгир - 93; Наукант - 214; Чункент - 59; Кугарт -
69; Я сса - 372; Узган -1 1 7 6 ; Жалолобод - 989; KjpFOHTena -
560; Ойим - 717; 1^орасув - 575; Жала^уду^ - 213 оила. Фар­
гона вилояти буйича 29100 ерсиз девдон оиласи булган2. 
X X аср бошларида туб Булпло^ оиласи 8-10 аъзодан иборат 
булгани ^исобга олинса, фа^атгина мазкур уездца ^анча одам 
х^ашшо^ булиб ^олганини англаш Бушин эмас.
Мустамлакачилик ^укмронлиги урнатилган биринчи йил- 
ларидано^ Россия савдогарлари, саноатчилари Туркистон­
да куп м и лор да пилла етиштирилаётганлигидан буюк дав- 
латчилик ру^ида фойдаланиб, метрополия учун мутла^о янги 
булган шойи саноатиБШ ривожлантиришга ^аракат 
б
^
илиш

ди
. Бу борада уларнинг эътиборлари, биринчи навбатда, 
Фаргона водийсига ^аратилган эди. Гап шундаки, Хужанд 
ва унинг атрофидаги водийга Б^арашли ^удудларни ^исобга 
олмаганда з$ам, Фаргона вилоятининг узида Туркистон пил- 
ласининг 80 фоизи етиштирилар эди. Бу машаздатли иш 
билан 1902 йилда ипакчилик ^удудлардаги дез^онларнинг 
253650 хонадондан 91617 таси шугуллаБШШган, жумладан,
1 УзР МДА. И - 19-фонд, 4-руйхат, 434-иш, 1вара^.
2 УзР МДА. И - 19-фонд, 4-руйхат, 434-иш, 21-22-Bapaiyiap.
63


81764 хонадон ^ишло^ларда, 9853 хонадон эса пщарларда 
жойлашган эди.1
Туркистон ^ишло]$ хужалигида амалга оширилган мус­
тамлакачилик сиёсати о^ибатида улкада пахтачилик якка- 
^окимлигини урнатиш ози^-ов^ат муаммосини кескинлаш- 
тиришга ва деэдеонлар ^амда ма^аллий чорвадорларнинг 
а^волини огирлаштиришга олиб келди. Масалан, Фаргона 
вилояти бош^арувининг 1909 йилги ^исоботида «ма^аллий 
чорвачиликнинг ^олати пахтачилик майдони усиши муно- 
сабати билан ёмонлашмо^а. Фаргона з$ар йили ^арийб 
150000 бош чорвани ^ушни вилоятлардан, асосан, Еттисув- 
дан олади...»2 деб ёзилган.
' Бундай шароитда нафа^ат дездеонларнинг, балки ищ ар- 
лик туб а^олининг ^ам моддий а^воли ёмонлашиб бориши 
мувдррар эди. Туркистон полиция департамента уша кезла- 
рида Фаргона вилояти з^арбий губернаторига юборган маъ- 
лумотномаларидан бирида айтилишича, «жосуслик йули 
билан агаирганган ва департаментда мавжуд булган ахбо- 
ротлардан куриниб турибдики, Фаргона вилоятининг туб 
сарт а^олиси з^озир шундай кучли газабланган ^олатдаки, 
бу газаб з^атто 
очщ
^узголонга айланиши мумкин»3.
Россиянинг Фаргона вилоятини хом ашё базасига айлан­
тириш тажрибаси ва унинг дез^онлар ижтимоий а^волига 
таъсирини 
тащщ
^илиш бир ^атор хулосаларни билдириш- 
га ундайди.
Биринчидан, Туркистон генерал-губернаторлиги тузи- 
лишидан ва Фаргона водийси забт этилишидан илгари з^ам 
Россия саноатини хом ашё билан таъминлаш Бухоро, I^y^OH 
ва Хива хонликларида савдо-соти^ни йулга ^уйиш туфай- 
ли амалга оширилган. Лекин пахта толаси, асосан, AI^HI- 
дан ва ^исман Мисрдан келтирилар эди. Бу пахта Марка-
1 Социально-экономическое и политическое положение Узбекис­
тана накануне Октября. -Ташкент: Фан, 1973. - С.6.
2 Отчет правления Ферганской области за 1909 год - Новый Мар- 
гелан, 1910.-С.72.
3 УзР МДА. И - 14-фонд, 1-руйхат, 430-иш, 9-вара^.
64
(


зий Осиёникидан анча ^имматро^ булиб, уни ташиб кел- 
тириш купгина шарт-шароитларга боглик* булар ва бунда 
хавфсизлик мутла^о кафолатланмаган эди. Бу з$ол Россия 
империяси ва унинг саноатчиларига Россиянинг ^рим уру- 
шида (1856 й.) ^а^шат^ич маглубиятга учраши ва Европа- 
да мав^еи ни^оятда кескин тушиб кетиши даврида, айшц- 
са, жиддий билинди. Шундай вазиятда Россия ра^барияти 
ва ^арбий доиралари Марказий Осиёни истило ^илишни 
таклиф этди ва хом ашёга бой з^амда империя ма^сулотла- 
рини сотиш учун жуда йирик бозорга эга минта^ада уз ^укм- 
ронлигини урнатди.
Иккинчидан, пахта ва бойца ^ишло^ хужалик хом ашё- 
сини етиштиришни купайтириш учун мустамлакачилик бош- 
^арувини муста^камлаш билан бирга, ер-сув муносабатла- 
рини метрополия манфаатларига мос ^олда узгартириш иши 
амалга оширилди. Натижада, аввало, сугориладиган ерлар­
нинг катта 
1
$исми ^окимият тасарруфига утди, рус амалдор- 
ларининг, россиялик сармоядорларнинг, банкларнинг ва 
водийга кучириб келтирилган рус деэдеонларининг хусусий 
мулкига айланди. Бу жараён о^ибатида Фаргона вилоятида 
минг-минг ма^аллий де^^онлар ерсиз ^олди ва чоракорлик, 
мардикорлик 
1
ршишга, ищарлардаги корхоналарда энг огир 
ме^натга ёлланишга мажбур булишди.
Учинчидан, водийда сугориладиган зироатчилик, айшц- 
са, пахтачилик ривожланишида сув манбаларининг, суго- 
риш тармоБргарнинг, сув иншоотларининг устидан хужа- 
йинлик ^илувчи мустамлака ^окимият идоралари, албатта, 
биринчи навбатда, метрополияга зарур пахта майдонлари- 
ни кенгайтиришга эътибор беришган. Бу эса ^ишло^арда 
ва ^Hnmoipiap уртасида сувдан фойдаланиш борасида зид- 
диятлар кескинлашишига, з^атто жиддий ту^нашувлар юза- 
га келишига сабаб булган. Бундан тапцари дездонларнинг 
томорца ерлари сувсиз ^олиши туб ^ишло^ ва, 
1
{исман, ша- 
з^ар а^олисининг а^волига ута салбий таъсир ^илган.
Туртинчидан, метрополиянинг манфаатларидан келиб 
чшршса-да, аввало, Фаргона вилоятида пахтанинг Амери­
ка навлари экилиши, уругчиликнинг илмий асосда ташкил
65


этилиши, минерал угитлардан фойдаланиш йулга ^уйилиши 
ва пахтани тозалаш з^амда ёг-мой заводларида б угли пресс- 
ларнинг пайдо булиши ижобий янгиликлар з^исобланиши 
билан бирга, бу борадаги сиёсатнинг туб миллатли аз^оли 
учун нома^бул жи^атлари з$ам мавжуд эди. Пахтани етиш­
тириш з^ажми купайган сари Россия ва ^исман айрим чет эл 
мамлакатлари сармоядорлари, саноатчилари, йирик савдо- 
гарлари улкада ^ишло^ хужалик хом ашёсини етиштириш, 
харид ^илиш, ^айта ишлаш ва метрополияга етказиш жара- 
ёнларини бопцаришар эди. Бу борада улар билан ма^аллий 
йирик саноатчилар, савдогарлар, бир ^анча бойлар з^амкор- 
лик ^илишди. Дездеонлар эса булажак з^осилни гаровга 
1
^уйиб, 
маз^аллий судхурлардан ^арзга ботиб, воситачиларга ^арам 
булиб ^олаверди. Шуни з^ам ^айд ^илиш лозимки, дездеон- 
лар аз^волининг огирлашиши пахта, пилла ва бопща купги­
на маз^сулотларга нархнинг мустамлакачилар томонидан 
белгиланиши з^амда метрополиядан келтирилаётган тайёр 
буюмларнинг ^иймати номутаносиб ю^ори булгани билан 

Download

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   ...   99




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish