N sadriddinov, A. Rahimov, A. Mamadaliyev, Z. Jamolova fizika 0 ‘qitish uslubi asoslari

7-sinfda elektr toki haqidagi tushunchani shakllantirish.
E l e k t r t o k i n i b e v o s i t a k u z a t i b b o ' l m a y d i , f a q a t u n i n g
t a ’sirlarini k o ‘rish m u m k in . S h u n in g u c h u n uni o 'x s h a tish
(suv, neft, gaz la r tru b a d a oqishiga) va tajriba ( k o n d e n s a -
to rd a g i e le k tr m a y d o n id a z a ry a d la n g a n s h a r c h a n in g h a r a k a ­
ti) o rq a li z a r y a d l a n g a n z a r r a la r n i n g y o ‘nalishli (tartib li) 
h a r a k a t i d a n iborat e k a n in i t u s h u n t ir a m iz . O 'q u v c h ila rn i o l ­
d in e le k tr m a y d o n haqidagi t u s h u n c h a la rig a asoslangan h o l ­
d a o ‘tk a z g ic h d a e le k tr toki hosil qilish u c h u n u n d a ele k tr 
m a y d o n hosil qilish zarurligi aytib o ‘tiladi.
7 - s i n f o 'q u v c h ila r i hali p o te n s ia lla r ayirm asi, e le k tro n
g a z i n i n g z i c h l i g i h a q i d a g i t u s h u n c h a l a r b i l a n t a n i s h
b o ‘lm a g a n la r i u c h u n e le k tr m a y d o n to k n i hosil qilishda to k
m a n b a la r i n in g roliga t o ‘xtalam iz. T o k m a n b a la ri turli xil 
boMishi, u l a rn in g h a m m a s i d a m u s b a t va m an fiy zaryadli 
z a rra la rn i ajratib y u borish u c h u n ish bajarilishi natijasida 
q u tb la r orasida elektr m a y d o n hosil b o ‘lishi k o ‘rsatib o ‘tiladi. 
S h u b ila n c h e tk i k u c h l a r haqidagi t u s h u n c h a n i s h ak llan ti- 
rishga asos yaratiladi, c h e tk i k u c h l a r K u lo n kuchiga nisba- 
t a n c h e tk i b o ‘lib, u la r zaryadli z a r r a la r n i n g ajralib keti- 
shida m a n b a bajaradigan ishini t a ’m inlaydi.
0 ‘q itu v ch i zaryadli z a rra la rn in g ajralib ketish ja r a y o n i d a
m e x a n ik , k im yoviy, ichki yoki b i r o r b o s h q a t u r e n e rg iy a - 
n i n g e l e k t r energiyasiga aylanishini tajribada k o ‘rsatib o 'ta d i 
(m : t e r m o p a r a u ch larin i g a lv a n o m e tr g a ulab, b itta kavshar- 
la n g a n u c h in i qizdirsak g a l v a n o m e tr strelkasi buriladi. F o - 
t o e l e m e n t n i g a lv a n o m e tr g a ulab, y o r u g ‘lik bilan t a ’sir qil- 
g a n i m i z d a h a m g a l v a n o m e tr strelkasi buriladi).
Keyin e le k tr t o k in in g vujudga kelishi issiqlik, kim yoviy 
va m e x a n ik t a ’sir ekani aytib o 'tila d i. G a l v a n o m e t r n i n g ish­
lash p r i n s ip ig a q is q a c h a t o ‘xtalib, u n in g y o rd a m id a t o k n in g
y o ‘nalishi tu sh u n tirilad i.
Y uq o rid a g i kabi b o s h l a n g 'i c h ishlarni olib b o r g a n d a n
keyin o 'q i t u v c h i e le k tr to k in in g m iq d o riy xarakteristikasini
50

---

berishga o'tad i 
= 
j j
va uning birligini beradi. Tok kuchining 
birligi parallel t o k la m in g o 'z a ro t a ’siriga asosan berilib, keyin 
zaryad m iq d o rin in g birligi beriladi ( l k l =1 A- 1 s).
S h u n d a n k e y in o 'q i t u v c h i e l e k t r t o k i n i n g m i q d o r i y
xarakteristikasi haqidagi o 'q u v c h ila r n in g b ilim larini c h u q u r -
lashtiradi. B uning u c h u n m asala la r yechiladi, a m p e r m e t r -
ning ishlash p rin s ip i va u n d a tok kuchini o 'l c h a s h o 'r g a n ila - 
di. Oxirida e le k tr zanjirini yig'ishga va unin g turli qism larida- 
gi to k k u c h in i o 'lc h a s h g a oid lab oratoriya ishi bajariladi.
T o k haqidagi tu s h u n c h a n i shakllantirishga 4 —5 soat vaqt 
ajratilgan b o 'l i b , u o 'q u v c h ila r n in g turli m ustaqil ishlarini 
o 'z ichiga oladi: darslik va asb o b lar bilan ishlash, m asala 
yechish va b o sh q a ishlar.
2.