N. S. Safaev, N. A. Mirashirova, N. G. Odilova, Sh. D. Turabekova, Sh. K. Karimova

Eshitish tasawurlari
sohasida nutqiy va musiqaviy tasavvurlar muhim 
ahamiyatga ega. O’z navbatida nutqiy tasavvurlar ham bir qancha turlarga 
bo’linadi, bular fonetik va ohang-ifodali nutqiy tasavvurlardir. 
Fonetik
199

---

tasavvurlar biror so’zni ma’lum tovush bilan bog’lamagan holda tasavvur 
qilganimizda paydo bo’ladi. 
Ohang-ifodali nutqiy
tasavvurlar biror odamning 
ovoz maromi va tovushining o’ziga xos xususiyatlarini tasavvur qilganimizda 
paydo bo’ladi.
Musiqali
tasawurlaming mohiyati asosan tovushlar balandligi va 
davomiyligining nisbati haqidagi tasavvurdan iborat, chunki musiqali kuy aynan 
baland tovush va jadallik nisbatlari bilan aniqlanadi.
Harakatli tasavvurlar
o’tmish sezgilami oddiy tarzda hosil qilish bo’lmay, 
muntazam ravishda dolzarb sezgilar bilan bog’liq bo’lgani uchun ko’rish va 
eshitish tasawurlaridan farq qiladi. Tajribalarga ko’ra, biror so’zning talaffuz 
harakatini tasavvur qilsak, maxsus asboblar til, lablar, hiqildoq va boshqa 
organlar mushaklarining qisqarishini qayd etadilar. Harakatli tasavvurlarsiz 
nutqdan foydalanish va o’zaro muloqotni amalga oshirish amri mahol bo’lar edi.
Harakatli tasavvurlami ikki guruhga ajratish mumkin: 
buturi tana harakati
haqidagi tasavvurlar.
Birinchisi, odatda, harakat sezgilarining ko’rish obrazlari 
bilan qo’shilishining natijasi hisoblanadi, masalan, o’ng qo’l 
tirsagining 
bukilishini tasavvur qilib, bukilgan qo’l obrazi shu qo’l mushaklari orqali 
tarqaluvchi harakat sezgilariga ega bo’lamiz. Nutqiy harakat tasavvurlari nutqiy 
harakat sezgilarining so’zlarning eshitish obrazlari bilan qo’shilishidir. Harakatli 
tasavvurlar yoki ko’rish-harakatli (tana harakati tasavvurlari), yoki eshitish- 
harakatli (nutqiy tasavvurlar) bo’ladi
Fazoviy tasavvurlar
- ob’ektlaming fazoviy shakli va joylashuvi aniq 
tasavvur qilinadi, lekin ob’ektlaming o’zi noma’lum tasavvurga ega bo’ladi. Bu 
tasavvurlar chizmali va rangsiz bo’ladi.
Fazoviy tasavvurlar asosan ko’rish-harakatli tasavvurlar bo’lib, ba’zan 
ko’rish, ba’zan esa harakatli tasavvurlar aniq ko’rinishga ega bo’ladi. Ushbu 
tasavvurlami shaxmat o’yinchilari faol tarzda qo’llaydilar. Kundalik hayotda 
ushbu turdagi tasawurlardan ko’pchilik , masalan, bir yashash joyidan 
ikkinchisiga yetib olish zamr bo’lganda foydalanadi. Bunday vaziyatda 
yo’nalishni tasavvur qilib, harakatlanamiz, bunda yo’nalish obrazi doimo 
ongimizda bo’ladi.
Fazoviy tasavvurlar qator ilmiy fanlami o’zlashtirishda ham juda muhim 
o’rin tutadi. Fizika, geometriya, geografiya bo’yicha o’quv materialini 
o’zlashtirish uchun o’quvchi fazoviy tasavvurlami qo’llay bilishi kerak. Bunda 
yassi
va 
uch o ’lchamli
(stereometriya) fazoviy tasavvurlami farqlash kerak 
bo’ladi.
Barcha tasavvurlar umumlashtirish darajasiga ko’ra yagona va umumiy 
tasavvurlarga bo’linadi. 
Yagona tasavvurlar
- bu bir jismni kuzatishga
200

---

asoslangan tasavvurlar. 
Umumiy tasavvurlar
— bu qator o’xshash jismlar 
xossalarini umumlashtirgan tarzda aks ettiruvchi tasavvurlar.
Bundan tashqari, barcha tasavvurlar iroda kuchlarining ifodalanish 
darajasiga ko’ra ixtiyoriy va ixtiyorsiz tasavvurlarga bo’linadi. 
Ixtiyorsiz
tasavvurlar
- bu inson irodasi va xotirasini faollashtirmay turib, o’z-o’zidan 
paydo bo’ladigan tasavvurlar, 
ixtiyoriy
tasavvurlar esa - bu insonda ko’zlangan 
maqsad yo’lidagi iroda kuchi natijasida paydo bo’ladigan tasavvurlar.
TA’LIM OLUVCHINING MAVZU BO’YICHA O’Z - O’ZINI 
TEKSHIRISHGA OID SAVOLLAR:
1. Inson hayotida sezgilar qanday o’rin egallaydi?
2. Sezgi nima va uning asosiy belgilari nimalardan iborat?
3. Sezgilaming fiziologik mexanizmi nimadan iborat?
4. Analizator qanday qismlardan iborat?
5. Sezgilaming qanday kontseptsiyalari va nazariyalarini bilasiz?
6. Sezgilaming qanday tasniflarini bilasiz?
7. Sezgilar qanday psixofiziologik qonuniyatlarga bo’ysunadi?
8. Sensor moslashuvchanlik haqida gapirib bering.
9. Sensibilizatsiya nima? Sinesteziya nima?
10. Bolalarda sezgilaming rivojlanishi haqida gapirib bering.
11. Tasavvurlaming tasniflanishi qanday? Tasavvurlaming asosiy 
turlarining xususiyatlari nimalardan iborat.
1. 
What is the role of sense in human life?
2. 
What is the sense and its main signs?
3. 
What is the physiologic mechanism of the sense?
4. 
What are the parts of the analyser?
5. 
What conceptions and theories o f the sense do you know?
6. 
What classifications of the sense do you know?
7. 
What psychophysiological laws does the sense follow?
8. 
Tell about the sensor adaptability.
9. 
What is the sensibilisation? What is synesthesia?
10. 
Tell about the development of senses at children.
11. 
What is the classification of imagination? What are the characteris­
tics of the main kinds of imagination?
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI:
1. Davletshin M.G. Umumiy psixologiya. - Toshkent, 2003.
2. Karimova V.M. Psixologiya. - Toshkent, 2000.
3. Nemov R.S. Psixologiya. V 3-x kn. - M., 1999. Kn.l.
4. G’oziev E.R. Psixologiya. - Toshkent, 1994.
201

---

MAVZU BO’YICHA TEST TOPSHIRIQLARI
1. Sezgi - bu:
a) moddiy dunyo jismlari va hodisalarining alohida xossalarini aks 
ettirishdan iborat bo’lgan miya ta’sirlanishi;
b) sodda tuzilgan psixik jarayon bo’lib, u moddiy dunyo jismlari va 
hodisalarining 
alohida 
xossalarini 
aks 
ettirishdan, 
shuningdek, 
seskantiruvchilaming mos bo’lgan retseptorlarga bevosita ta’siri ostidagi 
organizmning ichki holatlaridan iborat;
v) moddiy dunyo jismlari va hodisalarining bosh miya po’stlog’ida aks 
etish jarayoni;
g) atrof-olamga bo’lgan munosabatningsub’ektiv kechinmasi jarayoni.
2. Retseptorda hosil bo’lgan qo’zg’alishlaming asab tizimining yuqori 
darajalariga o’tkazilish yo’llari ... deb ataladi:
a) afferent;
b) efferent; 
v) samarali; 
g) affektiv.
3. Seskantiruvchining ikkila jadalligi o’rtasidagi eng kichik o’lchami 
ta’sirida paydo bo’ladigan dastlabki his etish... deb ataladi:
a) absolyut quyi bo’sag’a;
b) farqlash bo’sag’asi;
v) sezgilaming vaqtinchalik bo’sag’asi; 
g) jadallikka nisbatan sezuvchanlik ko’lami.
4. Organizmning ichki muhitidagi ta’sirlami aks ettiradigan retseptorlar ... 
deb ataladi:
a) eksteroretseptorlar;
b) interoretseptorlar; 
v) proprioretseptorlar; 
g) ichki retseptorlar.
5. Eksteroretseptiv sezgilar;
a) ko’rish;
b) organik; 
v) tebranma; 
g) harorat.
6. Tasavvurlaming asosiy turlari:
a) ko’rish, eshitish, hid bilish, teri-tuyish, ta’m bilish;
b) birlamchi, umumiy, eshitish, harorat, organik;
v) ixtiyorsiz, ko’zlangan, harakatli, fazoviy, vaqtga bog’liq; 
g) ta’m bilish, distantli, aloqaviy, tushunchali, birlamchi.
202

---

XMAVZU. IDROK
REJA:
10.1. Idrokning umumiy tavsifi.
10.2. Idrokning fiziologik mexanizmlari.
10.3. Idrokning asosiy xossalari va turlari.
10.4. Idrokda predmet va fon, yaxlit va xususiy o’zaro munosabatlar.
Mavzu o’quv m aqsadi:
T a’limiy: talabalar tomonidan idrokning umumiy xarakteristikasi, fiziologik 
mexanizmlari, idrokning asosiy xossalari va turlari haqidagi bilimlami 
o’zlashtirilishini tashkil etish.
Tarbiyavly: bo’lajak pedagoglar tomonidan, idrokning umumiy xarakteristikasi, 
fiziologik mexanizmlari, idrokning asosiy xossalari va turlari haqidagi bilim, 
ko’nikma va malakalari asosida dunyoqarashini kengaytirish.
Rivojlantiruvchi: mavzuning ta’limiy va tarbiyaviy o’quv maqsadlari asosida 
talaba shaxsini rivojlantirish.
TAYANCH TUSHUNCHALAR:
Idrok-
sezgi a’zolariga bevosita ta’sir etib turgan narsa-hodisalar obrazlarini 
kishi ongida bir butun holda aks ettirilishi.
Perception is the sensory experience of the world around a person and involves 
both the recognition of environmental stimuli and actions in response to these 
stimuli.